Cameroon
Tôi đến Phi châu vào giữa thập niên 1980 với tư cách chuyên
viên của Hydro-Québec được sự tài trợ của Cơ quan Viện trợ Canada (ACDI) và
Ngân Hàng Thế giới (World Bank) sau nầy. Những tưởng chỉ ở trên lục địa nầy 2
năm, cuộc hành trình lại kéo dài tới 14 năm, dẫn tôi đến nhiều nước ở Tây Phi
Châu. Chặng đường đầu tiên của tôi là Cameroun.
***
Một hôm rảnh rỗi sau khi ăn trưa tại Công Ty Điện Lực
Cameroun, Tako ngồi tâm sự với tôi. Anh ta chịu hết nổi thằng em họ từ làng quê
ngang nhiên xách bọc quần áo đến ngụ nhà anh, nó nói là lên tỉnh thành để kiếm
việc làm. Anh có bổn phận phải lo cho nó ăn uống đầy đủ rồi nó nằm phơi bụng ra
ngủ không chịu giúp đỡ việc gì trong nhà. Chỉ tội cho cô vợ người Đức của anh
tuy bị phiền lòng cũng phải ép bụng tuân theo ”tục lệ” của quê hương người chồng.
Tôi hỏi:
– Sao anh không đuổi nó đi?
– Không được, đây là tục lệ nước tôi, phải giúp đỡ bà con
trong làng, nhất là tôi đã đi du học ở Đức, lại làm Công ty Điện lực lương cao,
họ tưởng tôi giàu lắm.
– Nhưng nếu anh đuổi nó đi thì sao? Lấy cớ là người vợ Đức của anh không bằng
lòng.
– Làm thế, tôi sẽ vĩnh viễn không thể về làng vì tên nầy sẽ đi rao truyền là
tôi vô lương tâm, mất gốc, không tôn trọng truyền thống giúp đỡ bà con. Tôi sẽ
bị họ khai trừ.
– Về làng thật quan trọng đối với anh như thế sao?
– Đương nhiên. Cha mẹ, ông bà, cô bác ở đó, có cả mấy đứa em
họ biếng nhác như tên nầy. Rồi cả lũ sẽ kéo lên nhà tôi! Làm sao tôi sống nổi với
vợ tôi đây. Nếu tôi làm mất lòng chúng, chúng sẽ nói xấu tôi làm cho cha mẹ tôi
mất mặt với làng xóm. Thằng Kuo bạn của tôi không biết tìm đâu ra tiền vừa xây
cho cha mẹ nó một cái nhà khá to. Chắc cha mẹ tôi cũng đang chờ đợi tôi làm như
vậy.
Không cần đến giáo lý Khổng Mạnh, người Phi Châu cũng có hiếu đạo và tình gia
đình rất mạnh như người Á Châu. Có lẽ đó là bản chất mà thượng đế ban cho con
người trước khi xã hội làm cho nó biến thái.
Theo truyền thống bộ tộc của Tako, người con xa quê ra tỉnh thành sinh sống, ai
cũng dành dụm tiền để gởi về quê cho cha mẹ, ông bà. Những người làm ăn thành
công ở tỉnh thành thì lúc già cũng quay về làng xây một ngôi nhà to để hãnh diện
với bà con. Người nhà quê, ít nhất là ở những nước mà tôi đã đi qua, không làm
ra tiền nhưng họ vẫn sống thoải mái. Tôm, cá, khoai mì, khoai lang, bắp, chuối
plantain, các loại đậu, nuôi gà lấy trứng; ở phía bắc thì nuôi cừu. Tiền ở tỉnh
thành gởi về là để chi cho quần áo, vật liệu xây cất, trang bị nhà cửa. Chỉ cần
mái lá tranh, tường đất, dưới tàn cây baobab cũng có được những giấc ngủ ngon
lành. Những cảnh đói khát ở một vài nước Phi Châu mà truyền thông cho ta thấy,
là do hạn hán và chiến tranh kết hợp. Sự gia tăng dân số phi mã và các nhu cầu
mới thời hiện đại làm cho đời sống ở Phi Châu khó khăn hơn.
Tôi hỏi tiếp Tako :
– Nhưng sao anh lại du học ở Đức mà không ở Pháp như đa số người ở đây?
– Đương nhiên là nhờ học bổng của Đức. Anh cũng biết là vào thế kỷ 19, Cameroun
là thuộc địa của Đức. Sau đệ nhất thế chiến, Đức thua trận, Hội Quốc Liên
(Société Des Nations) tiền thân của Liên Hiệp Quốc, giao lãnh thổ phía đông của
Cameroun cho Pháp giám hộ và lãnh thổ phía tây cho Anh quốc. Vì thế, khi độc lập
và thống nhất hai miền, Cameroun là nước có hai ngôn ngữ hành chánh, giáo dục
là Pháp và Anh như Canada. Nhưng thổ ngữ thì có đến 252 loại.
Tako là du học sinh tại Tây Đức, học hành thực sự, có khả
năng, chớ không phải có bằng cấp hữu nghị mà mấy nước cộng sản cấp cho sinh
viên các nước chậm tiến. Tệ nhất là bằng cấp Liên xô. Tôi gặp những người có bằng
Tiến-sĩ Liên xô ở Phi Châu thật không khác gì Tiến sĩ Liên xô ở Việt Nam. Đúng
là bằng dởm. Dường như họ học cùng một trường sau nầy gọi là Đại học Lumumba,
tên của người thủ tướng thiên tả của nước Congo (Bỉ) bị sát hại.
Tôi và Tako cùng có một kỷ niệm đáng tức cười tại Pháp ở thời
điểm mà nước Pháp bị bọn khủng bố cánh tả quá khích đặt chất nổ nhiều nơi nên
có hệ thống an ninh thật chặt chẽ. Khi du học xong trên đường về nước, Tako ghé
Paris, bỏ valise trong casier hành lý tại một ga xe lửa, sau đó đi dạo chơi.
Không ngờ chiếc đồng hồ đánh thức cổ xưa của anh để trong valise dội ra tiếng
tíc-tắc khá to. Bọn khủng bố đặt bom nổ chậm! Thế là toán cảnh sát đặc biệt đến
can thiệp cho nổ tung cái casier đựng valise của anh. Tako chỉ còn ứa nước mắt
xếp ”tàn-y” lên đường về Cameroun không có chút quà cáp nào cho gia đình. Dường
như anh cũng được bồi thường chút ít sau đó.
Tôi thì may mắn hơn. Từ Phi Châu về nghỉ hè, đến phi trường
Charles De Gaulle, tôi mướn chiếc Volvo đi xuống Paris dạo chơi. Lúc đem hành
lý lên xe lại bỏ quên dưới đất cái attaché-case đựng tất cả giấy tờ tiền bạc có
cả sổ thông hành. Lúc đến thành phố Paris vào khách sạn tìm carte de crédit thì
hỡi ôi, tôi bỗng nhiên trở thành vô sản! May mà tâm linh còn sáng suốt, trở lại
chỗ mướn xe sau 3 tiếng đồng hồ. Bãi đậu xe cho thuê vắng vẻ. Bỗng một người
lao công có vẻ gốc Á rập đến hỏi tôi: có phải ông bỏ quên cái attaché-case
không? -Vâng – Tôi đã lượm nó đem giao cho cảnh sát phi trường. Thế rồi, tôi phải
chịu đựng cơn thịnh nộ của anh chỉ huy cảnh sát: – Ông có biết rằng chúng tôi sắp
cho nổ tung cái attaché-case nầy không? Thôi kiểm lại xem có thiếu món gì của
ông không, khóa đã hư. Tôi thật biết ơn người lao công Á rập ở phi-trường không
tham lam giấu cái attaché-case của tôi làm của riêng. Bây giờ thì tôi biết là Mạnh
Tử và Jean Jacques Rousseau có lý khi nói ”nhân chi sơ tính bản thiện” . Nếu
không bị xã hội làm hư, bản chất tự nhiên của con người rất tốt. Nhà tôi cũng đồng
ý với tôi vì khi lênh đênh, bập bềnh giữa biển, lâm râm sám hối, chuẩn bị lên gặp
mặt Chúa ở Thiên đàng, thì bà được một chiếc tàu Indonesia vớt lên, mà thuyền
trưởng là người Hồi giáo đối xử rất tốt với bà.
… Hôm nay chiều thứ bảy, vợ chồng tôi tới nhà Frère Lý ăn
cơm. Ông là kỹ sư tốt nghiệp điện tử ở Bỉ, đi tỵ nạn thành công dân Úc. Nhân dịp
dòng Frères des Écoles Chrétiennes ở Québec có mở một trường Trung học Kỹ Thuật
ở Douala, Cameroun, ông qua đó dạy học và đặc trách phòng thí nghiệm điện. Ông
không ở trong nhà dòng đầy đủ bơ, sữa, rượu ngon mà cùng với một Frère người bản
xứ thuê một căn nhà nhỏ, tự nấu ăn. Có lẽ vì thèm mắm muối tương cà.
Khách mời hôm nay lại có cô Giang trẻ đẹp từ Pháp qua, có chồng
là một kỹ sư điện. Cô tốt nghiệp đại học hai năm (IUT) có việc làm tốt ở Paris
nhưng phải bỏ công việc theo chồng. Cô trở thành bạn thân của gia đình tôi. Nhà
tôi nhận xét với giọng buồn rầu:
– Thật khổ cho cô gái Việt đẹp đẽ như thế, có học thức và nghề nghiệp vững chắc
lại đi lấy người chồng Á rập nầy khổ cả cuộc đời. Anh ta là người Ai-cập có chủ
trương đa thê.
– Ai cập thì đã sao! Lại kỳ thị! Em không nhớ người Á rập đã giữ dùm
attaché-case của anh ở phi trường Charles De Gaulle hay sao?
– Không phải kỳ thị, nhưng vì anh nầy quá tệ. Có lần anh ta về Pháp công tác
không để lại tiền cho cô Giang tiêu xài làm cô bấn loạn phải đến mượn tiền em.
Anh biết món ăn mà cô ấy thích nhất và ăn thường xuyên là gì không? Là trứng gà
chiên vì đơn giản và hợp với lúc thiếu tiền do anh chồng khắc nghiệt. Cô ta nói
ăn trứng chiên lúc nào cũng ngon.
– Vậy cơ duyên nào khiến cho cô phải lấy người chồng Á rập nầy?
– Cô ấy nói: ”Lúc tỵ nạn mới qua không lâu, em còn non nớt cứ tưởng hắn là người
Pháp chính hiệu. Vả lại hắn da trắng, ăn nói rất hay lại không phải Hồi giáo.
Có lẽ Hồi giáo lại tốt hơn.”
– Vì sao?
– Vì như thế hắn sẽ không uống rượu. Hằng ngày hắn về nhà rất trễ cứ la cà mấy
quán bar ở Douala không biết có cặp mấy cô da đen hay không.
Chỉ vài tháng sau, cô Giang bỏ về Pháp, không biết có còn tiếp tục sống với người
chồng Á rập hay đã chia tay.
Chuyện của cô Giang luôn luôn ám ảnh nhà tôi, tạo thành một
thành kiến xấu đối với người Á rập. Hãy nghe bà ấy dạy con: ”Mẹ có người bạn
thân tên cô Giang lấy chồng Á rập rất khổ, hôn nhân khó bền vững. Con cẩn thận.
Cháu cô Thi đẹp đẽ dường nào bị nó dụ dỗ ăn ở có con, khi nó vào được quốc -tịch
nó bỏ rơi không thương tiếc. Có một cô Québécoise lấy một người Arabie
saoudite, có một đứa con theo hắn về nước. Chịu không nổi sự khắc nghiệt của
người chồng, cô ta muốn đem con trở về Québec. Nhưng theo luật các xứ Á rập,
các con thuộc về nhà chồng không thể theo mẹ. Đã mười năm nay không giải quyết
được vấn đề bắt con, cô bắt buộc tiếp tục ở lại sống với người chồng và… đẻ
thêm mấy đứa bé! Nhan sắc tàn phai, ngày về Canada cùng với con trở thành vô định!
Ở Pháp, với hơn bốn triệu người Á rập, có mấy ngàn vụ kiện của phụ nữ Pháp lấy
chồng Á rập có con, bị chồng đem con về nước không trở qua. Chính phủ Pháp cũng
đành bất lực không can thiệp gì được.”
Phụ nữ Việt lấy chồng người da đen sống ở Phi Châu không có
nhiều. Tôi được biết vài trường hợp. Khi vừa mới đến Sénégal, vợ chồng tôi đi
chợ bản xứ quan sát giá cả đồ ăn. Đang mãi mê nhìn xem các thổ sản, bỗng nghe
sau lưng có tiếng: Một hai, một hai, một hai…theo nhịp bước quân hành. Quay
nhìn lại té ra là một cụ già nhe răng cười, đầy thiện cảm. Hỏi chuyện mới biết
khi xưa ông có theo đoàn quân viễn chinh Pháp đóng ở Việt nam. Thế rồi ông giới
thiệu cho chúng tôi mấy quán ăn VN và một anh bếp người bản xứ thật giỏi. Anh
biết nấu các món ăn Pháp lẫn Việt, đặc biệt là anh làm nước mắm, tỏi, ớt,
chanh, đường đúng cân lượng để ăn với cá chiên, rau luộc, xoài sống thì tuyệt
diệu. Nhờ anh ta mà nhà tôi được rảnh rỗi học đàn, học vẽ. Những tưởng hưởng được
hạnh phúc lâu dài, nào ngờ sau một tháng khi kiểm lại cái freezer thì nào thịt,
nào cá, nào tôm, nào mực, đã biến mất phân nửa. Chúng tôi đã gặp phải tên trộm
đạo thứ dữ! Hỏi mấy người bạn Pháp thì họ cũng thở dài. Bếp mà ăn cắp thì không
thế nào đỡ được. Nó ăn cắp để nuôi cả gia đình hàng chục người. Đừng đụng tới hắn
vì hắn chủ động giữ vệ sinh cho thức ăn của mình! Đành nói chia tay với người bếp
giỏi tham lam. Thế là nhà tôi phải lặn lội chen chân đi chợ bản xứ có người
giúp việc xách giỏ theo sau hộ vệ. Vì có thói quen mua đồ sale ở Montréal để tồn
trữ, bà cảm thấy thích thú khi chi có 2 đô la để có một kí-lô thịt bò filet
mignon, còn rau cải thì năm mười xu đủ ăn cả ngày. Vào siêu thị của Pháp, giá mắc
gấp 3 lần. Nhớ lại lúc ở Mali, xứ hoàn toàn Hồi giáo không bán thịt heo ngoài
chợ, chúng tôi phải vào nhà quê mua nguyên một con heo nhỏ, chờ đợi họ xẻ thịt
làm sạch sẽ đem về bỏ vào freezer ăn nhiều tháng. Đó là nhờ các quán ăn VN chỉ
dẫn. Các bà chủ quán hầu hết là vợ của các người lính Phi Châu trong đoàn quân
viễn chinh Pháp. ”Hoàng đế” Bokassa nước Trung Phi tìm con rơi ở VN cũng ở
trong số đó. Khi hết chiến tranh sau 1954, các người lính trở về nước mang theo
vợ VN. Đa số các ông đều lên ngạch sĩ quan và cưới thêm vợ bản xứ. Các bà phải
tung ra lập quán ăn VN để có lợi tức nuôi con. Họ kiếm sống được nhờ món chả
giò mà người Phi Châu rất thích. Họ du nhập cả nước mắm, hợp khẩu vị của người
bản xứ có thói quen ăn mặn. Trong các nước ở phía tây Phi Châu, nước Sénégal
thu hút nhiều du khách nhất vì khí hậu mát mẻ lại có một bờ biển dài hướng ra Đại
Tây Dương. Tôm cá thừa thãi, nhưng họ chi biết phơi cá khô. Do đó, Liên Hiệp Quốc
viện trợ chuyên viên VN qua dạy họ làm nước mắm. Hiện nay có vài làng ven biển
sản xuất được nước mắm như ở VN. Nhà tôi cũng làm nước mắm tại gia để trên sân
thượng, sau đó bỏ trong container chở về Montréal ăn được mấy năm. Nước mắm
thương mại ở Montréal không thể so bì về phẩm chất với nước mắm ”nhĩ” tại gia của
nhà tôi. Một anh bạn rành nước mắm Phan Thiết cũng nhìn nhận điều đó. Du khách
Nhật rất thích khí hậu tốt ở Sénégal nên chính phủ Nhật Bản thương lượng với nước
nầy viện trợ cho họ cả tỷ đô-la đổi lại việc cho phép Nhật xây dựng nhiều làng
dành cho người già của Nhật sang ở. Sénégal đã từ chối. Nghĩ tới VC nhắm mắt ký
tên nhượng địa cho Tàu phù mà đau lòng.
Trong những trường hợp mà tôi biết, đa số con cái của mấy
người lấy chồng lính Phi Châu khá thành công khi lớn lên. Các cô gái nhờ có nước
da nhạt nên dễ kiếm chồng có địa vị tốt. Nước da nhạt là một tiêu chuẩn đẹp ở
Phi Châu. Vì thế có nhiều phụ nữ dùng mỹ phẩm hóa học làm cho da bớt đen giống
như Michael Jackson đã biến thành da trắng. Ở Mali, có một người lai Việt làm
chủ bút một tờ báo lớn, môt người khác làm đại tá Giám đốc cảnh sát. Ở Bénin có
một người lai Việt làm cố vấn Tổng Thống Phủ (Ghi chú: tôi nói về chuyện hơn 20
năm trước). Gần đây nhất, tôi quen một người lai Việt làm Giám Đốc Tài Chánh
Công ty Điện lực Guinée. Anh có vợ Liên xô theo anh về Guinée, họ có ba con. Mẹ
anh là người Hà nội thuở xưa không chịu theo cha anh về Phi Châu. Bà lập lại
gia đình với người VN. Khi tìm được tung tích mẹ, anh rầt mừng, chiều lòng bà đủ
mọi thứ. Anh đã phải tốn cho bà rất nhiều tiền vì hoàn cảnh nghèo khổ ở VN. Hiện
anh di dân qua Canada ở Ottawa, đậu MBA, đã có việc làm.
Tuy Phi Châu là địa điểm du lịch mà người Âu Châu rất thích,
nhưng tôi không khuyến khích bạn bè tới đó vì rủi ro bị mắc bệnh sốt rét rất
cao. Hầu như 90% dân số ở các nước mà tôi đến đều có mầm bệnh sốt rét. Vì sao?
Vì dù ở thành phố, họ thường trở về làng quê nơi có nhiều muỗi anophèle hiện diện
nên bị lây bệnh. Tôi dùng chữ lây bệnh là vì bản thân muỗi anophèle không có nọc
độc. Nó chỉ chích người có mầm sốt rét rồi đem truyền qua ngay cho người lành mạnh.
Cho nên, bí quyết tránh sốt rét của gia đình tôi là lưới phủ quanh nhà, máy lạnh
xua đi muỗi dữ, không ở gần người bản xứ lúc trời tối ở nơi có nhiều muỗi. Cẩn
thận như thế mà tôi vẫn bị sốt rét khi đi thăm mỏ vàng ở Mali để bắt điện cao
thế cùng với một người kỹ sư bản xứ. Vì thiếu chỗ ngủ, tôi được sắp xếp ở chung
phòng với anh nầy. Anh nói với tôi: trước kia tôi bị sốt rét nhưng tôi đã du học
mười năm ở Pháp làm sao còn mầm bệnh. – Nhưng gần đây anh có về làng không? –
Có. Thôi rồi! Khi rời mỏ vàng về lại Bamako, tôi đã phải trải qua một trận sốt
rét kinh hoàng. Tôi nguyền rủa anh kỹ sư nói phét. Nhưng hắn cũng đang rên xiết
như tôi!
Mãi nói chuyện về con người và môi trường, tôi chưa kể ra một
thử thách khá thú vị trong nghề nghiệp chuyên môn của tôi. Nó liên quan đến cái
say mê đá bóng trên toàn lục địa Phi Châu. Đó là trận chung kết tranh giải vô địch
ở Âu Châu được truyền hình vào giờ cao điểm tiêu thụ điện. Từ thứ dân đến Tổng
Thống ai cũng say mê theo dõi trận đấu. Nếu có cộng sản, chắc chúng nó không bỏ
dịp nầy để cướp chính quyền như VC trong Tết Mậu thân. Buổi sáng, các báo đều
in tựa lớn nhắc nhở giờ bắt đầu trận banh. Buổi chiều khi tan sở, mọi người từ
giã nhau bằng câu: Hẹn tối nay nhé! Không phải hẹn gặp nhau để nhậu mà để cùng
nhau xem truyền hình tại gia. Khi trời bắt đầu tối thì đường sá vắng vẻ bất thường,
các chiếc taxi màu vàng biến mất. Đây là ngày mà các bà vợ cô đơn hớn hở đón tiếp
các ông chồng hay lạc lối về sớm với gia đình để… xem đá bóng! Để tránh mọi biến
cố bị cúp điện trong lúc diễn ra trận đá bóng, tôi đã cho kiểm tra tất cả khả
năng sản xuất của các nhà máy điện. Mức cung sát với mức cầu vì một số máy điện
ngừng để bảo trì. Sắp đến giờ cao điểm, tôi đích thân hiện diện tại Trung Tâm
Điều Hợp Điện Năng, nơi tôi có thể theo dõi từng phút mức sản xuất của từng nhà
máy và mức tiêu thụ của khách hàng. Hai bên lúc nào cũng phải cân bằng. Tôi có
đường dây điện thoại trực tiếp với Giám đốc Đài truyền hình. Khi sắp đến giờ
khai diễn trận đấu, TV của dân chúng lần lượt bật lên, mức tiêu thụ điện vọt
lên nhanh chóng sắp vượt qua khả năng sản xuất. Hệ thống điện có thể hoàn toàn
sụp đổ vì mất cân đối cung cầu. Thay vì phải cúp điện một vài khu vực để giảm mức
cầu, tôi yêu cầu Giám đốc Đài truyền hình cho lệnh chạy trên màn hình liên tục:
”Yêu cầu khách hàng phải cúp tất cả máy lạnh, quạt máy, tủ lạnh và các trang bị
đang xử dụng điện để giảm áp lực cho sản xuất.” Đương nhiên phải trừ ra cái TV.
Vì mê bóng đá, sợ bị cúp điện, khách hàng ngoan ngoãn vâng lời. Mức tiêu thụ giảm
xuống trong khoảnh khắc vừa đủ khả năng sản xuất của cảc nhà máy, không khu vực
nào bị cúp điện. Mọi người phải chịu nóng nực vì thiếu máy lạnh và quạt máy
nhưng được theo dõi toàn bộ trận đá bóng, hỉ hả vui cười. Riêng tôi, tôi tránh
bị ông Tổng Thống mê đá bóng đuổi về Canada.
Trần Anh Kiệt
