Mẹ tôi kể, cuối năm 1943, ảnh hưởng đảo chính Nhật, gia đình
tôi phải tạm tản cư từ Hà Nội ra ngoài thành phố; lúc đó mẹ tôi đang có
mang tôi sắp tới ngày sanh, mẹ được chở trên một chiếc xe bò có lót rơm, vào Hà
Đông thì tôi được sanh ra trên xe bò, nên trong giấy khai sanh, nơi sanh là Hà
Đông (đáng nhẽ tôi phải được đặt tên là Rơm mới đúng.)
Trong gia đình, các anh chị em tôi đều được đi xe tay, xe kéo, đến nhà thương
(lúc đó chưa gọi là bệnh viện) ra đời ở Hà Nội, duy chỉ có mình tôi được sanh
trên xe rơm do hai con bò chở. Như vậy xe bò là phương tiện di chuyển đầu tiên
tôi được dùng. Về sau mẹ lại kể, vào năm 1946 vẫn loạn lạc, gia đình tôi chạy từ
Hà Nội về Thái Bình; lúc đó, cô út mới 5 tháng, còn đỏ hỏn, tôi mới hai tuổi, mẹ
tôi phải thuê người gánh tôi và cô út trong hai cái thúng. Còn anh chị tôi thì
một người mẹ dắt, một người bố dắt. Phương tiện di chuyển thứ hai của tôi là được
gánh bằng thúng.
Tôi lớn lên ở Hà Nội, Hải Phòng, trưởng thành ở Sài Gòn, những
chiếc xe kế tiếp tôi được đi là: xe đạp, bus, xích lô đạp, taxi, xe đò, xe lam,
xe thổ mộ, xe gắn máy (chỉ ngồi sau lưng tài xế) và phà. Mỗi phương tiện di
chuyển này đều để lại trong tôi một ký ức ngọt ngào.
Thuở mới lên mười tập xe đạp với bạn, đầu gối, khuỷu tay lúc
nào cũng rớm máu, sây sát vẫn hẹn hò tập nữa, chưa đi giỏi đã chở nhau, ngã lên
ngã xuống. Chao ôi, là hạnh phúc!
Xe bus tôi đi ở thời gian trung học, lúc nào cũng bị dồn vào một góc xe, không
nhìn thấy trạm xuống. Nhưng đi trên xe bus tôi học được nhiều điều qua những
nét mặt của từng người. Nét mặt, nụ cười hồn nhiên của học trò, nét băn khoăn của
giới công, tư chức, nét mệt mỏi của những người lao động. Tất cả chen chúc, hối
hả lên, hối hả xuống. Tôi hay ngoái cổ nhìn theo những cái lưng vừa được thả xuống
lề đường. Có cái lưng lấm tấm, có cái lưng ướt đẫm mồ hôi. Tôi cũng thích di
chuyển bằng xích lô đạp lắm, thong thả và thoáng. Nắng quá có mui kéo lên, mưa
có cánh gà thả xuống. Xích lô đạp không bí và ngột ngạt mùi xăng như taxi. Taxi
ở Sài Gòn hồi đó là những chiếc xe nhỏ, cũ, của hãng Renaul, lúc nào
cũng ngộp mùi xăng. Tôi nhớ lại, có lần các cô học trò mới lớn, ngồi nói chuyện
“người chồng lý tưởng” với nhau. Mỗi người chọn một ông chồng tiêu chuẩn đẹp
trai, con nhà gia giáo, hoặc “phải có danh gì với núi sông.” Tôi nói một cách hồn
nhiên: “Tao xí ông xích lô đạp, để chở tao mỗi ngày.” Cả nhóm bạn cười ầm lên:
“Nhỏ này ngu, cứ có tiền là có xích lô đi, việc gì phải lấy anh phu xe.” Sau thấy
anh xích lô ở trong ngõ gần nhà, có hai vợ, anh đi làm về, uống rượu, và đánh cả
hai bà vợ quá xá, tôi đâm hoảng, không dám tuyên bố dại dột nữa. Không dại dột
mơ ông xích lô hay đánh vợ, nhưng khi trưởng thành đã đi làm, vẫn thích đi xích
lô đạp. Nhà tôi ở Thị Nghè, văn phòng hãng thông tấn Associated Press ở lầu 4,
trong khu thương xá Eden. Ông xích lô tháng của tôi ở Thủ Đức, sáng sáng ông
lên đón tôi, thả tôi xuống Nguyễn Huệ, ông đi kiếm khách nguyên ngày, chiều về
ghé đón. Có hôm tôi đi chơi với “bồ” thì ông về xe không.
Xích lô máy tôi sợ lắm, đi thử một, hai lần rồi. Bay nón, bay tóc, bay áo, và
có thể bay luôn cả linh hồn xuống đường.
Thuở bắt đầu có hẹn hò, đưa đón, thích nhất được ngồi sau Vespa
hay xe Honda của các chàng. Ngồi mà không dám ngồi sát, hai chân về một
phía, khi mặc robe còn phải hai chân để chồng lên nhau; nếu chưa thân lắm,
phải giữ một khoảng cách với cái lưng đằng trước, không dám ngồi thật sát, nên
có khi suýt ngã mỗi lần xe quẹo hay xe ngừng.
Những con đường Sài Gòn ngày đó không chen chúc quá đáng, có
những đường đôi khi còn vắng bóng xe, thỉnh thoảng mới có xích lô đạp đi vào
như đường Cường Để, Đồn Đất. Mọi người, mọi vật thong thả, đám mây trên cao
cũng thong dong trôi.
Xe lam, thỉnh thoảng chờ taxi hay xích lô đạp mãi không được,
cũng trèo lên xe lam. Xe lam không cần đến bến, không có bảng đậu như xe bus,
miễn mình biết đường đó có xe lam chạy, cứ chờ xe đi qua, vẫy tay xe còn chỗ sẽ
ngừng lại cho lên, muốn xuống, cứ ơi ới kêu tốp tốp, là được thả xuống. Nhưng
đi xe lam chẳng thấy nên thơ tí nào cả.
Xe thổ mộ thì tuyệt vời, không phải ở đâu cũng có. Sài Gòn
không có xe thổ mộ đã lâu lắm rồi. Tôi nhớ chỉ một hai năm đầu vào Nam thấy xe
thổ mộ đưa các bà đi chợ. Sau này mỗi lần từ Sài Gòn xuống Bình Dương,
tôi được đi xe thổ mộ từ bến xe đò Bình Dương về nhà dì tôi ở đường Châu văn Tiếp,
quá miếu tử trận một chút. Tiếng vó ngựa gõ lóc cóc trên đường nghe hay lắm,
lúc đó chẳng biết diễn tả thế nào, âm thanh khô và dứt khoát, xe đi dọc bờ sông
Bình Dương (do sông Bé chẩy qua tỉnh), đường xá rộng, xe ít, người thưa, gió từ
sông thổi lên, chiếc xe lắc nhẹ như đưa võng, thỉnh thoảng nghe tiếng roi của
người xà ích quất nhẹ vào mông ngựa. Cái cảm giác cô gái tỉnh thành được về quê
chơi, cái gì cũng thấy hay, cũng lạ tai, lạ mắt, cũng đẹp. Xe đưa về đến sát
hàng rào nhà dì tôi, nhìn thấy cái giếng nước trong sân mới phải nhẩy xuống. Thời
niên thiếu quê nhà, chao ơi, làm sao tả!
Tôi cũng thích được đi qua phà. Một người bạn thân của anh
tôi, hồi đó hay cho tôi qua phà Thủ Thiêm chơi. Những hôm trời mưa lâm râm qua
phà trên sông Sài Gòn thấy mênh mông, buồn và đẹp làm sao! Mới lớn mà, anh hơn
tôi đến bảy, tám tuổi. Chắc anh cũng còn nhớ mãi kỷ niệm những lần dắt tay một
cô bé qua phà. Rồi những dịp hè, (trước 1963 đường sá còn yên ổn) chị em tôi được
cha mẹ cho đi xuống tận Bạc Liêu, nơi cô chú tôi ở, phải qua hai cái bắc: bắc Mỹ
Thuận và bắc CầnThơ. Tôi yêu cái không khí nhộn nhịp, khi xe đò đậu lại, chờ
sang phà. Tiếng rao của các hàng quà bánh, hình ảnh của những người bán hàng,
khăn rằn vắt vai, hay nón lá đội đầu; những thúng, những rổ đựng: ổi xá lị, ốc
gạo, mía ghim, xoài, cóc, thơm v.v, sao mà đẹp thế! Sau năm 1963 cha mẹ chúng
tôi không cho con đi xe đò xa nữa, vì đường sá bắt đầu bất an. Bây giờ, ngồi
đây, nhớ lại cái cảnh đất nước thái hòa đó vẫn ứa nước mắt.
Nhưng chuyến về Việt Nam vừa qua, cho tôi một cái nhìn về
giao thông hoàn toàn đổi khác.Trước tiên Sài Gòn là nơi dân quê cả ba miền tụ về
kiếm sống. Càng đông người, càng nhiều việc, người tăng thì xe cộ tăng theo, gần
như 90% gia đình có xe gắn máy, gia đình năm người, thì cũng phải cần đến ba
cái xe gắn máy, để sáng ra đi làm, mỗi người về một hướng.
Trước khi lên xe gắn máy, ai cũng cần có kính râm, khẩu
trang, nón sắt, găng tay, nếu phụ nữ mặc áo ngắn tay thì găng lên đến cùi chỏ,
em bé đi theo còn có một tấm voan trùm đầu che bụi. Người Sài Gòn gọi đó là “võ
trang đến tận răng”. Dân số Sài Gòn hiện nay theo thống kê chính thức là 8.5
triệu, nhưng người ta cộng thêm số người chưa kiểm soát được có thể lên đến 10
triệu. Chỉ cần tưởng tượng hai phần ba số người đó, sáng sáng túa ra đường bằng
những chiếc xe gắn máy. Tiếng nổ của xe, rung cả mặt trời vừa thức, khói từ những
ống bô bay ra làm ô nhiễm đám mây đầu tiên vừa nhìn thấy, và con người phải đón
nhận ngay tiếng động đó vào đầu, đám khói đó vào phổi như bắt đầu của một ngày
dài.
Nếu đứng trên một sân thượng nhìn xuống đường phố, Sài Gòn
và Hà Nội không khác nhau mấy, cái khác biệt chỉ là tỷ lệ ngắn, dài, rộng, hẹp,
còn cả hai đều giống như từng con kinh khổng lồ chở theo nó một đám rác rất ngoạn
mục. Những hình tròn của nón sắt nhìn từ trên cao xuống như những cái lá lục
bình to đủ màu, những càng xe như những khúc củi cong, bập bềnh trôi, người xếp
lớp như châu chấu, muốn chồng lên nhau, chân tay ngọ ngoạy, cả bốn hướng đâm sầm
vào nhau. Trên cái khối sắt có hai càng đó, một con châu chấu ốm yếu chở năm
con heo bó chặt trong rọ, hai con rọ ôm đằng trước, ba con rọ nằm đằng sau; hay
châu chấu chở nguyên cái tủ lạnh nhỏ còn trong thùng, một tay cầm ghi, một tay
ngược ra sau lưng đỡ; hoặc châu chấu chở một lúc bốn vòng hoa tang, xếp theo
chiều dài của hai bên xe, không nhìn thấy thân mình đâu cả, chỉ thấy hoa tang lừng
lững đi, như đi vào nghĩa trang; có khi châu chấu chở nguyên một gian hàng bán
bát đĩa Bát Tràng, thúng trước, rọ sau, chẳng bao giờ rơi vỡ; châu chấu còn chở
một cửa hiệu bán quần áo, với gọng, với móc che kín mít thân mình, chỉ thấy những
miếng vải xanh đỏ, bay bay, lạ và đẹp lắm! Kinh hoàng hơn nữa, châu chấu
bố, châu chấu mẹ, châu chấu con và ngay cả châu chấu sơ sinh, tổng cộng năm mạng
chở nhau trên cái khung sắt đó, mẹ châu chấu bình thản cho con bú trong khi cái
khung sắt cứ nhúc nhích. Giữa cái con kinh chở đám rác bập bềnh đó, chợt xuất
hiện một cái xe hơi, cái xe của ai nhỉ? Xe hiệu Ferrari hay Lamborghini (giá
trung bình từ 198 ngàn đến 320 ngàn Mỹ kim; nhập vào Việt Nam đánh thuế gấp ba
lần). Cái xe hơi hào nhoáng đó thản nhiên nhúc nhích quay đầu quẹo chữ U
giữa dòng xe gắn máy. Bỗng tất tả ở đâu đến một bà áo cánh vá, quần đen ống thấp,
ống cao, hai bàn chân nứt nẻ trong đôi dép nhựa bẩn thỉu, gánh một đôi quang mỗi
bên vài bó rau, hai, ba nải chuối, mấy củ hành, bà cũng thản nhiên đứng nhúc
nhích cản trước chiếc xe hơi, bà muốn qua đường. Bà đâu có biết xe của ai, mang
nhãn hiệu gì, bao nhiêu tiền? Cản trở của xe tải hay xe hơi hào nhoáng đối với
bà cũng như nhau, bà chỉ cần băng qua bên kia đường bán mấy nải chuối, hình như
có một người đang gọi mua.
Băng qua đường là cả một nghệ thuật, du khách không có kinh
nghiệm, không dám sang đường một mình. Phần nhiều ở ngã tư không có đèn xanh,
đèn đỏ và nếu có chẳng thấy ai tuân theo luật giao thông. Xe không bao giờ
ngưng lại cho người đi bộ. Người sang đường phải tự hiểu: bước xuống, băng
sang, đi chậm, nhưng không rụt rè, cố nhìn vào mặt người lái cái xe như đang muốn
tông vào mình, thực sự, khi hai người nhìn thấy nhau, người lái xe sẽ nhường
cho mình bước thêm một bước, rồi nhích được một bước, khách bộ hành phải nhìn kế
tiếp vào cái xe vừa chạy tới; cứ thế, vừa bước vài bước vừa nhìn. Không rụt rè,
không chạy, và nhất là không được hốt hoảng chạy ngược lại lề đường.
Xe phun khói tự nhiên, nhúc nhích rất chậm, nhất là vào giờ
“tan tầm” Bạn có nhìn thấy đàn tầm trong cái nong nhúc nhích bao giờ chưa? Nếu
chưa, thì chịu khó về Hà Đông ở miền Bắc nhìn đi, cái con kinh xe cộ này, giống
như cái nong tầm vậy: đông đúc, lúc nhúc và nhúc nhích rất chậm. Nhưng những
chiếc xe nhúc nhích rất chậm đó, thực sự nó đang chở trên nó những con người tất
bật lăn xả vào xã hội, giành giựt từng mảnh đời sống hàng ngày.
Đó là một bức tranh nhìn xuống từ một căn nhà bảy từng,
chiều ngang ba thước, chiều sâu sáu, bảy thước. Những ngôi nhà như thế này, rất
nhiều ở Hà Nội và Sài Gòn, vì giá đất rất cao, được tính bằng vàng. Người Việt ở
hải ngoại không cách nào hiểu được tại sao mỗi mét vuông đất giá đến năm sáu
cây vàng. (Mỗi cây khoảng một ngàn Mỹ kim).
Vì xe luôn luôn kẹt cứng, nên không chạy nhanh được,
không có tai nạn xe gắn máy khủng khiếp xảy ra trong thành phố giữa ban ngày,
chỉ có sây sát, cọ xước. Tai nạn khủng khiếp chỉ xẩy ra ở ngoài quốc lộ, đường
đi xuyên tỉnh, nơi tài xế có thể chạy quá tốc độ. Ban đêm, khi mọi người đã đi
ngủ, xe gắn máy kiếm cơm ban ngày đã được cất vào nhà, hoặc khóa lại, nằm trên
lề đường, trước các khách sạn, là lúc các con ông lớn, các con đại gia mang xe
gắn máy “hàng xịn” ra đua. Lúc đó tai nạn sẽ xảy ra, sống chết chỉ là trò chơi
tìm cảm giác mạnh của các quý tử.
Sài Gòn hay Hà Nội bây giờ không còn ai nói đến chữ “thong
thả” nữa. Cái tất bật của họ khác với cái tất bật của Âu, Mỹ. Người Âu, Mỹ chọn
cái tất bật, trong khi họ có thể chậm lại. Người Việt bây giờ bị cuốn vào tất bật,
không ra được nữa rồi. Chậm lại có nghĩa là thất bại, là bỏ cuộc.
Nhưng những chiếc xe trong thành phố vẫn nhúc nhích rất chậm,
chở trên nó một đàn châu chấu ùa ra từ một cánh đồng vô tận, vết chân của nó
cào xuống mặt đường, sẽ để lại những dấu tích vào những trang ký sử sau
này.
Trần
Mộng Tú
Thăm quê, tháng 1/2010
(nguồn: tranmongtu.blogspot.com)
*Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo-Bà Huyện Thanh Quan
