Tôi vốn là người “mê” mái tóc của phụ nữ. Có điều hơi khó tính, phải là
tóc dài, thi vị hơn chút nữa là mái tóc đó tung bay theo gió. Kho tàng nhạc
Việt đã có khá nhiều bài hát ca tụng những mái tóc. Thời còn thanh niên, bản
nhạc “Tóc Mây” của Phạm Thế Mỹ là một trong số những bài hát tôi thích nhất, cả
về ca từ lẫn âm điệu [*]:
“Theo gió heo may đêm đêm gợi tình
Một trời áo tím trong mắt trên môi
Như chiếc nôi êm ru cơn mộng lành
Gọi vầng trăng cũ sáng cho hồn vui…”
“Tóc Mây” của Phạm Thế Mỹ không chỉ đơn thuần là… tóc mây. Theo tuần
hoàn của vũ trụ, tóc mây có màu hồng trong “mùa hè vui đôi chân chắp cánh”,
biến thành “tóc mây dài” vào mùa đông “môi em thắp sáng”, qua đến mùa xuân “cây
thay áo mới” lại là “tóc mây vàng” và cuối cùng là “tóc mây buồn” vào mùa thu
“xôn xao lá úa”:
“Mùa hè vui đôi chân chấp cánh
Tóc mây hồng cho mắt long lanh
Trời mùa đông môi em thắp nắng
Tóc mây dài, chân vui đường vắng
Rồi mùa xuân cây thay áo mới
Tóc mây vàng cho nắng thêm tươi
Rồi mùa thu xôn xao lá úa
Tóc mây buồn phủ kín tim tôi…”
Gần đây có một bài hát về tóc mà ít người biết đến qua một cái tên rất
lạ: “Tóc Xưa” của Ngô Thụy Miên. “Lạ” vì bài này được sáng tác tại hải ngoại
năm 2014 khi nhạc sĩ bước vào những năm tháng cuối đời. “Lạ” hơn nữa là bài “Tóc
Xưa” có xuất xứ từ một bài thơ của một bác sĩ người Việt xa quê, sinh sống tại
Anh Quốc.
Câu chuyện về “Tóc Xưa” có liên quan đến 3 người: 2 bác sĩ và một nhạc
sĩ. Trước hết là anh Dương Văn Thiệt, nghề chính là bác sĩ nhưng lại nột nhà
thơ “tay ngang”. Vợ anh Thiệt, chị Thọ Chí, chẳng may lìa đời. Anh Thiệt rất
thương vợ, sau khi chị mất anh tình cờ thấy được một sợi tóc của người quá cố
vẫn còn vương trên gối. Trong cơn xúc động, anh viết một bài lục bát lấy tên
là… “Tóc Xưa”:
“Ngày nào nhặt tóc quanh đây
Sợi nằm bên gối sợi bay ra vườn
Sợi dài buộc mối yêu thương
Sợi ngắn cột lấy nỗi buồn xa quê
Mượt mà một thuở tóc thề
Gió lùa qua tóc mân mê vai mềm
Sợi nào đánh rớt bên thềm
Nhặt về chờ tối ru đêm giấc nồng
Sợi nào sáng gội chiều hong
Gió đưa hương tóc qua song cửa mành
Lạc vào ngõ vắng nhà anh
Quen người quen cảnh không đành rời xa
Tóc nào đen óng hôm qua
Gởi vào trang sách bên ta mỗi ngày
Sợi nào là sợi tóc
mai
Loà xoà bên trán làm ai phải lòng
Để mà sáng đợi chiều trông
Sợi kề bên má sợi hôn môi người
Sợi nào từ thuở đôi mươi
Tóc tơ se kết tiếng cười nỗi đau
Sợi nhìn ngày tháng qua mau
Tóc xanh hôm trước bạc màu hôm nay
Tóc xưa giờ đã xa bay
Sợi buồn ở lại ngắn dài xót xa”
DVT (2013)
Một người bạn của anh Thiệt, anh Lê Văn Thu, cũng là bác sĩ, vốn trân
trọng tình cảm của anh Thiệt đối với người vợ quá cố và cũng rất cảm động về
những lời thơ ray rứt nên đã mạo muội viết một bức thư cho nhạc sĩ Ngô Thụy
Miên. Thư anh Thu, đề ngày 18/2/2014, có đoạn viết:
“Tôi có một người bạn cùng lớp y khoa, hiện ở bên Anh, mới mất vợ
cách đây gần 2 năm. Anh ấy rất thương vợ và đã làm rất nhiều thơ. Khi chị ấy
mất, anh đã chôn hết thơ theo vợ; nhưng mới đây, trong một lần thấy được sợi
tóc của vợ sót lại bên gối, anh đã viết được một bài thơ mà chúng tôi khi đọc
đều thấy xúc động.
…
“Biết anh là một nhạc sĩ có tài phổ nhạc - chính những bản nhạc phổ thơ
của anh mà mọi người, nhất là giới sinh viên thuở trước, mới biết đến Nguyên Sa
- tôi xin mạn phép gởi anh bài thơ “Tóc Xưa” để anh xem. Nếu như bài thơ gợi
cho anh chút cảm hứng thì xin anh phổ nhạc giùm. Anh Thiệt không nhờ tôi, nhưng
tôi vốn rất thương anh ấy qua tư cách và tình cảm của anh ấy, và đồng thời rất
quí trọng Thiệt, mặc dù mới quen - thấy anh chị rất hiền hòa, đôn hậu, khiêm
nhượng - nên muốn được làm trung gian để giới thiệu bài thơ đó với anh.”
Đến ngày 5/8/2014 anh Thu nhận được email của Nhạc sĩ Ngô Thuỵ Miên với
nội dung sau:
“Dear anh Thu,
Viết vội gửi anh bản chép tay Tóc Xưa tôi phổ từ bài thơ của anh Dương
Văn Thiệt. Tiếc là sáng nay mới biết software Encore viết nhạc của tôi bị bịnh,
nên không thể gửi bản máy computer viết đẹp hơn nhiều!
Như anh đã biết vì hoàn cảnh riêng, tôi đã không còn sinh hoạt âm nhạc,
văn nghệ... Nhưng mến anh chị, cũng như quí tình bạn của 2 anh, và nhất là tình
nghĩa vợ chồng của anh Thiệt, tôi phổ nhạc bài thơ Tóc Xưa và mong đó là một
kỷ niệm đẹp cho anh ấy.
Thân,
Bình
Ngô Quang Bình là tên thật của nhạc sĩ Ngô Thuỵ Miên, người đã một thời
nổi tiếng với những bản nhạc trữ tình mang phong cách nhạc cổ điển. Thanh niên,
thiếu nữ thời đó thuộc nằm lòng những lời ca “kinh điển” như…"nắng
Sàigòn anh đi mà chợt mát, bởi vì em mặc áo lụa Hà Ðông" hay "áo
nàng vàng tôi về yêu hoa cúc, áo nàng xanh tôi mến lá sân trường"…
Tất cả những ca từ đó có nguồn gốc từ thơ Nguyên Sa, giáo sư Triết, tên
thật là Trần Bích Lan. Có thể nói, chính Ngô Thụy Miên đã chắp cánh cho những
lời thơ Nguyên Sa để biến ông thành một nhà thơ lãng mạn nổi tiếng từ thập niên
1950 với những tác phẩm nổi danh như "Áo lụa Hà Đông", "Tuổi
mười ba", "Tháng Sáu trời mưa"…
Theo Ngô Thụy Miên, bản nhạc ông ưa thích nhất lại là "Paris Có Gì
Lạ Không Em". Ông giải thích:
“Những năm 60, 70, bọn trẻ chúng tôi dù trưởng thành trong khói lửa
chiến tranh, có ai không mơ một ngày được đặt chân đến Paris, được cùng người
yêu dạo chơi phố phường Paris, hay lang thang bên bờ sông Seine nhớ đến một
cuộc tình? Paris như một lời kêu gọi, một nơi chốn tìm về cõi tình yêu”.
Từ bài thơ đó, Ngô Thụy Miên đi tìm một điệu nhạc để chuyên chở ý thơ
hay phải đổi lời thơ để nhập vào ý nhạc. Ông tâm sự: "Paris Có Gì
Lạ Không Em" khi đọc lên, tôi đã nghe phảng phất tiếng phong cầm rộn rã
của nhịp 3 luân vũ. Trên phím dương cầm, giòng nhạc dồn dập, chạy dài trên 10
đầu ngón tay, tôi đã hoàn tất phổ bài thơ trong một ngày đầu xuân năm 1971”.
Mở đầu bài hát là cung Ðô trưởng:
“Paris có gì lạ không em
Mai anh về, em có còn ngoan”.
Thế rồi đến câu “Là áo sương mù hay áo em…” từ cung Ðô trưởng lại
chuyển qua La thứ để vào phần điệp khúc:
“Anh sẽ cầm lấy đôi bàn tay
Tóc em anh sẽ gọi là mây”.
Như đã nói ở trên, Ngô Thụy Miên là một nhạc sĩ chịu nhiều ảnh hưởng của
nhạc cổ điển Tây Phương và đôi khi nhạc của ông lại mang phần nào âm hưởng của
thánh ca như trong bài “Từ giọng hát em”. Bài hát này và bài “Mắt Biếc” đều
được viết theo âm giai trưởng. Ngay tình khúc duy nhất Ngô Thụy Miên viết tại
Sài Gòn sau năm 1975, “Em Còn Nhớ Mùa Xuân” cũng được viết theo tông
trưởng.
Trở lại chuyện “Tóc Xưa”, Ngô Thụy Miên đã gửi cho người bạn đồng môn
trường Nguyễn Trãi, Lê Văn Thu, không chỉ một mà là hai bản phổ nhạc theo cung
trưởng và thứ với lời giải thích:
“Hình như ở tuổi 60-70, người ta thường hay nhắc đến, hoặc dùng chữ
"Xưa" như mắt xưa, áo xưa, dáng xưa, người xưa,... để kể lại một câu
chuyện, để nhắc lại một ngày tháng nào? Có phải "Xưa" đó luôn là
những kỷ niệm đẹp không hề phai tàn qua năm tháng, là những nỗi nhớ nhung chẳng
hề quên lãng qua bao thăng trầm, đổi thay của cuộc sống?
Có lẽ trong trái tim của tất cả chúng ta , "Xưa" cũng chính là
nỗi mất mát, niềm tuyệt vọng nào đó đã thoáng qua nhưng mãi ở lại vĩnh viễn
trong ký ức sâu thẳm nhất của đời mình”.
Trước nhất là bản viết tay phổ nhạc theo “Tóc Xưa” viết theo âm giai
trưởng. Điều đặc biệt là lời thơ được giữ nguyên văn, không sửa một chữ. Thông
thường, khi nhạc sĩ phổ một bài thơ thường phải sửa đổi một số câu chữ cho hợp
với âm điệu của bài hát. Nhưng Ngô Thụy Miên đã không làm như vậy.
“Tóc Xưa” viết theo
cung trưởng qua tiếng hát Đinh Thanh Tuyền
Một tuần sau, anh Thu lại nhận được bản “Tóc Xưa” thứ hai do Ngô Thụy
Miên viết theo cung thứ. Khi chuyển lại cho tác giả bài thơ, anh Thiệt quá xúc
động, anh nói sẽ đóng khung bản nhạc và để bên cạnh di ảnh của vợ với hy vọng
chị sẽ được an ủi về món quà đầy ý nghĩa này.
Sau này, trong thư trao đổi giữa Nhạc sĩ Ngô Thuỵ Miên và Nhà thơ Dương
Văn Thiệt, Ngô Thụy Miên viết:
“Mong rằng khi anh vui hãy nghe version 2, và khi buồn thì nghe version
1. Đó là để cân bằng tâm hồn mình với một kỷ niệm sống mãi với thời gian và
không gian...”
Mời các bạn vào Youtube để
thưởng thức “Tóc Xưa”, version 2:
Cả hai bản “Tóc Xưa”, âm giai trưởng và thứ, đã được ca sĩ Đoàn Thanh
Tuyền, em vợ nhạc sĩ Ngô Thuỵ Miên (tức con gái thứ của cố nghệ sĩ Đoàn Châu
Mậu), soạn hoà âm, đệm đàn và hát. Đoàn Thanh Tuyền là người đã cùng Đức Huy
xuất hiện chung ở Saigon thập niên ‘70 trong hai vai trò, nhạc sĩ và ca sĩ
chính, của ban nhạc trẻ Đức Huy.
Giọng hát Đoàn Thanh Tuyền vẫn mượt mà và “Tóc Xưa” với phong cách quý
phái, cổ điển đã đưa người nghe vào không gian mộng mị của một cặp vợ chồng
chung quanh những sợi tóc. Đoạn kết buồn khi người vợ ra đi về bên kia thế giới
để lại trên gối một sợi tóc lẻ loi…
“… tóc xưa giờ đã xa bay, sợi buồn ở lại ngắn dài xót xa”.
Nguyễn Ngọc Chính
***
Chú thích:
[*] Mời nghe “Tóc Mây” của Phạm Thế Mỹ qua giọng ca Khánh Hà:
