Tôi không nhớ đã đọc cái cáo phó đầu tiên hồi nào nhưng chắc
không phải ở Hà Nội. Hồi ấy (trước năm 1954) ở Hà Nội chỉ có hai tờ nhật báo là
tờ Tia Sáng và tờ Giang Sơn mà tôi (mới biết "đọc báo") cầm chúng
lên, ở tuổi lên 8 hay lên 9, tôi chỉ thích xem những bức hí họa của hai họa sĩ
Mạnh Quỳnh và Dzuy Nhất cùng với những truyện bằng tranh mà phòng thông tin Hoa
Kỳ cung cấp cho các báo này, trong đó có một truyện tuyên truyền chống Cộng rất
hấp dẫn của George Orwell, Trại Thú Vật (Animal Farm).
Thỉnh thoảng tôi cũng tò
mò đọc những bản tin về chiến sự và nhờ đó, biết lơ mơ về những trận đánh ở Na
Sản, Cánh Đồng Chum, Điện Biên Phủ, rồi hội chợ ở Bờ Hồ, đức Quốc Trưởng Bảo Đại
đi đâu, làm gì... Nhưng những mẩu cáo phó thì không và cũng vì hình như chúng rất
ít thì phải. Ngay hồi chú tôi tử trận ở Đại Đồng, Bùi Chu năm 1954 gia đình tôi
cũng không đăng cáo phó trên hai tờ Tia Sáng và Giang Sơn ở Hà Nội. Có lẽ phải
tới khi vào Sài Gòn khoảng cuối những năm 50 tôi mới đọc những thứ tin này.
Tôi không biết những tờ báo tiên phong của nền báo chí Việt
Nam có đăng những cáo phó không, nhưng khi tôi biết đọc "nhựt trình"
thì chúng đã có rồi, khoảng những năm cuối của thập niên 50 ở Sài Gòn. Rất tiếc
cụ Vương Hồng Sển không còn nữa để hỏi cụ.
Phải tới khoảng giữa những năm 50 tôi mới tìm đọc chúng. Cáo
phó là thông báo về sự qua đời của một người mà gia đình của người đó muốn gửi
tới bạn bè và quyến thuộc. Nhưng chúng được viết theo một lối văn đặc biệt không
biết ai là người đầu tiên viết xuống để sau đó được những người khác viết theo.
Có thể trong lúc tang gia bối rối, gia đình không có thì giờ cho câu cú văn
chương để viết mẩu tin thông báo chuyện buồn của gia đình. Thế là cứ theo những
cáo phó đã đọc thấy trước và viết lại. Chính vì thế mà tôi tìm đọc chúng trên
những tờ báo hồi ấy. Và cũng đó mà lần đầu tiên tôi biết những từ ngữ như vãng
sinh miền cực lạc, qui tiên, phiêu diêu nơi tiên cảnh, hưởng nhan Thánh Chúa...
Bẵng đi mấy năm không ở trong nước, không đọc báo Việt ngữ,
đến khi đọc lại báo chí trong nước, thì bỗng một hôm đọc thấy tên một người bạn
cũ thời trung học. Người bạn này nhập ngũ sau khi hỏng kỳ thi tú tài. Sau đó thỉnh
thoảng chàng trở lại trường thăm bạn bè. Có người đùa chúc chàng sớm vinh thăng
lon mới. Và ít lâu sau, chàng được vinh thăng thật. Rồi xuất hiện trong những
cáo phó những từ ngữ mới như truy thăng, anh dũng hy sinh, truy tặng bảo quốc
huân chương với nhành dương liễu...
Thế là những mẩu cáo phó lại nghe khác hẳn những cáo phó vẫn
đọc được trước đó. Và cũng từ đó, tôi chú ý đọc chúng thường hơn. Đó là trong
những buổi chiều tan sở ngồi ở một quán cà phê đọc mấy tờ báo vừa phát hành. Cuộc
chiến càng ngày càng khốc liệt thì những trang cáo phó càng nhiều tên tuổi hơn.
Và tuổi tác của người chết cũng gần với tôi nhiều hơn. Có những người hơn hai
hay ba tuổi, có những người bằng tuổi và có những người thua vài tuổi. Có những
người chưa vợ con và có những người để lại mấy đứa con còn rất nhỏ. Đó là những
mẩu cáo phó của thời chiến. Cuộc chiến càng dữ dội cuối thập niên 60 và đầu những
năm 70 thi những cáo phó như thế càng đọc thấy nhiều hơn. Tuổi của những người
ra đi cũng xấp xỉ tuổi của tôi hồi ấy.
Rồi bẵng đi một vài năm sống ở Mỹ, tôi bỗng thấy trong những
tin cáo phó đọc thấy trên mấy tờ báo Việt ngữ, tuổi tác của những người ra đi rất
gần với tuổi của mình trong hoàn cảnh không còn chiến tranh tang tóc nữa. Lác
đác không còn nhiều những trướng hợp hưởng dương dưới 50 tuổi nữa mà đã được
coi là hưởng thọ nghĩa là đã sống được trên tuổi 50. Rồi thoắt một cái, những
cái tuổi trên 60 cũng ập tới, và nay, những tuổi trên 70 cũng trở thành rất thường.
Thỉnh thoảng lại thấy tên một người bạn vừa gặp vài tháng trước.
Nhưng vẫn có một cách viết cáo phó tôi thấy rất kỳ lạ. Đó là
những câu như "... đau đớn báo tin XYZ đã được Chúa gọi về..."Tôi
nghĩ là được Chúa gọi về phải là một hạnh phúc, môt ân sủng thì tại sao gia
đình phải đau đớn ? Tôi có đem hỏi một linh mục thì được ngài cho biết nói như
vậy là không đúng. Chúa không bao giờ muốn con của người phải chịu những khổ
đau. Nhưng một bữa tôi đã bị một người đàn ông phản bác kịch liệt nói rằng bài
báo tôi viết đề cập tới chuyện đó là xúc phạm tới tôn giáo của ông và tôi hoàn
toàn sai lầm mặc dù tôi có dẫn lờì của linh mục T.Q.T. nay đã khuất.
Mấy chục năm đọc những cáo phó từ khi những người ra đi hơn
tuổi, rồi bằng tuổi và nay là những người ít tuổi hơn có khi cả chục tuổi. Một
ông bạn tôi tuần trước viết cho cái e-mail và kết bằng câu "Chẳng cũng
khoái ư!"
Nghe cứ như Nguyễn Hiến Lê dịch Lâm Ngữ Đường vậy.
Bùi Bảo Trúc
