Tôi có nhiều kỉ niệm ở miền Tây, những năm vừa mới định cư. Xứ sở của các bộ
lạc da đỏ và những người chăn bò đội mũ rộng vành, đồng cỏ xanh tận chân trời
điểm cúc vàng, cẩm chướng đỏ mùa hè, mênh mang tuyết trắng mùa đông, xứ sở của những
con chó sói, chồn hoang chạy lạc vào thành phố, bị xe cán nửa đêm trên đường.
Như những người mới đến khác, sau bốn tuần nhận tiền trợ cấp của chính phủ, tôi
lang thang kiếm việc làm, lê đôi ủng nặng năm ký lô do bộ di trú Canada tặng ở
phi trường, khi ngoài trời nhiệt độ xuống âm 20 độ, nặng đến nỗi nhấc chân ra
khỏi tuyết là một sự cố gắng. Sau vài năm vừa học vừa làm, tôi kết thúc chương
trình đại học, chuẩn bị ghi danh học chuyên ngành. Trong một giảng đường mênh
mông xây theo kiểu nhà hát, với các ghế từ thấp đến cao, từ trước ra sau, sinh
viên đến nghe giảng cứ như những khán giả trả tiền mua vé vào cửa, không khí
lạnh lùng nghiêm khắc, ít ai biết ai; chỉ trừ trong các giờ làm thí nghiệm của
những nhóm nhỏ, với các giảng viên trẻ tuổi, chúng tôi mới có dịp trò chuyện
cùng nhau. Tôi nhớ bà giáo sư tiến sĩ có khuôn mặt khắc khổ giảng bài đều đều
như một cái máy, đôi khi nói nhanh như chớp, chưa bước lên bục giảng đã bắt đầu
nói, kết thúc bài là vừa lúc bước ra cửa. Thời đó các trường đại học thi bằng
cách chọn các câu hỏi có nhiều chọn lựa (multiple choice questions). Tôi vẫn
nhớ một lần được nhìn tận mặt giáo sư James Watson, từ Mỹ đi tạt qua, ghé nói
chuyện với sinh viên. Ông là cha đẻ của chuỗi xoắn kép double helix DNA nổi
tiếng.
Một người quét nhà, làm vệ sinh, mặc đồng phục xanh dương, khuôn mặt rám nắng
của một người da đen Phi châu, tóc bạc điểm sương, râu cũng trắng, thường đến
vào cuối giờ học, rất đúng giờ, đi lau dọn phòng ốc, nhặt nhạnh các vỏ chai
nước ngọt và rác để lại, lau phấn trắng trên bảng đen và lau mực đen trên bảng
trắng. Phòng học có hai bảng để dùng cho hai mục đích khác nhau, một thứ vẫn
dùng phấn trắng như ngày xưa, và một thứ dùng mực đen sau này phổ thông hơn. Bà
giáo sư thường dùng mực đen viết bài giảng và dùng phấn trắng ghi những câu
hỏi. Người làm công quét dọn làm việc lặng lẽ, với một cái chổi và giẻ lau, di
chuyển như một cái bóng giữa các hàng ghế chật người ngồi. Không hiểu sao tôi
tin đó là một người câm. Một người gầy, cao, khuôn mặt bình thản, phía túi quần
sau bao giờ cũng nhét đầy các dụng cụ của người sửa chữa lặt vặt như sổ tay,
bút chì, kìm và kéo. Ông ta có một cái xe đẩy nhỏ, trên ấy có giá để dụng cụ,
nhưng có lẽ do thói quen thường nhét đồ vào túi.
Không ai chú ý đến ông ta, trừ một người, là tôi. Có lẽ vì quá tự tin, thuộc
bài, hay có lẽ vì chẳng hiểu gì cả, tôi có thói quen ngồi trong lớp mà không
mấy chú ý nghe bài giảng, một nửa thời gian lơ đễnh nhìn trời nhìn đất. Vì vậy
tôi nhận ra rằng bà giáo sư lúc nào cũng đi một đôi giày cũ, xấu, mặc dù áo quần
thường thay đổi. Tôi thích đàn bà đi giày đẹp.
Ngoài môn học chính, chúng tôi cũng còn nhiều môn phụ khác. Sau này nhớ lại,
tôi ngạc nhiên thấy mình hình như không học được bao nhiêu trong mùa hè đó, trừ
một lần. Lần đó vị giáo sư vật lý chuẩn bị kết thúc nửa năm học, dành nhiều
thời gian hơn để kiểm tra bài và rà lại các chương đã học trong năm. Tôi mất
ngủ nhiều đêm vì lúc nào cũng hồi hộp và hào hứng bám chặt màn vô tuyến truyền
hình. Tình hình Ba Lan và các nước Đông Âu thay đổi từng ngày. Giờ học đã qua
lâu mà bài giảng vẫn còn, cả cô giáo và sinh viên không ai chú ý. Một chuyện
bất ngờ xảy ra.
Người quét dọn vệ sinh đến đúng giờ như thường lệ, thản nhiên lặng lẽ làm hết
những công việc của mình trong giảng đường và tiến đến phía bục giảng, đi qua
trước mặt giáo sư rồi đi vòng lại phía sau bà. Giáo sư đang giảng bài, trả lời
các câu hỏi, dừng lại một giây ngắn, liếc nhìn ông ta rồi quay lại với chúng
tôi ngay. Trên bảng lúc đó có một bài giảng và những câu hỏi với nhiều chọn
lựa.
A. Câu thứ nhất đúng
B. Câu thứ hai đúng
C. Câu thứ ba đúng
D. Tất cả đều đúng
E. Tất cả đều sai
Ông già từ từ tiến lại gần bảng đen, dùng tấm vải lau đi lau lại các hàng chữ
một, từ góc thấp nhất đến chỗ cao nhất, chậm đến nỗi thấy được từng chữ lần
lượt biến mất dần. Lúc ấy mọi người mới bắt đầu nhìn ông ngạc nhiên. Đó là một
bài giảng quan trọng gợi ý rất nhiều cho kì thi sắp tới.
Tôi nhìn đồng hồ và biết là lớp học đã chấm dứt mười phút trước đó. Không ai
nói gì, kể cả vị giáo sư. Mọi người đều yên lặng như tờ. Ông già lau tất cả
bảng đen, lau sạch, chỉ chừa một câu, câu D. Mới đầu tôi tưởng ông không để ý,
nhưng một lát sau khi ông bỏ đi rồi, câu ấy vẫn còn nguyên vẹn trên bảng.
Mùa hè ấy tôi còn học ở đại học thêm một vài tuần nữa trước khi dời đến một
thành phố khác. Lao vào học hành thi cử, tôi không để ý đến người quét dọn cho
đến khi tan trường. Sau này nhiều năm, có việc trở lại thành phố cũ, vào đại
học để rút học bạ, tôi có để ý xem người dọn vệ sinh có còn ở đó không, nhưng
tuyệt nhiên không gặp ông ấy nữa.
Mỗi lần nghĩ đến bài giảng, những khúc quanh, các phán đoán vội vàng quyết định
nhầm lẫn, mỗi năm đến mùa tựu trường, tôi đều nhớ chuyện cũ và tự hỏi câu nào
là đúng, câu nào là sai, hay tất cả đều đúng, hay tất cả đều sai, tôi thật
không biết chính xác. Có thể có một người biết hơn tôi về một chuyện, về nhiều
chuyện. Một người bí ẩn.
Nguyễn Đức Tùng
