Bữa trước chắc quý vị đã nghe tin Việt Cộng đem gạo giả đi
phát cho người nghèo bị nạn lụt ở vùng quê tỉnh Quảng Ngãi. Báo chí ở nước
ngoài loan tin đó chỉ dựa trên những báo mạng trong nước.
Nếu tò mò lên mạng tìm thêm tin tức về câu chuyện này, để
coi tin đó từ đâu ra, thì chắc quý vị cũng thất vọng như chúng tôi: Ít tin quá!
Đọc tin đó trên tờ báo thứ nhất, rồi mở thử coi tờ báo thứ nhì, thứ ba, vân
vân, thấy họ viết giống nhau quá!
Quanh đi quẩn lại cũng chỉ có mấy chi tiết, được các báo
trong nước nhắc đi nhắc lại. Mấy ngày liền không có tin gì mới! Hơn thế nữa,
quý vị sẽ thấy đại đa số các báo viết giống nhau như hệt, không sai một chữ!
Các báo này cũng không ghi cho độc giả biết bản tin đó do một nguồn tin chung
nào cung cấp khiến họ cùng đăng lại nguyên văn như vậy.
Đối với một người gần 80 tuổi, từng đọc báo và làm báo hơn nửa
thế kỷ, đã quen sống ở những xã hội tương đối tự do, hiện tượng này thật kinh
hoàng! Bởi vì loài người thường không làm báo như vậy!
Các nhà báo tự do, mỗi khi nghe ai kể một tin lạ, một hiện
tượng bất thường, ai cũng chạy đi tìm các chi tiết mới, viết thêm, kể thêm cho
độc giả, thính giả của mình biết. Nghe tin một người nấu phải gạo giả, cũng đủ
khiến nhà báo nhảy chồm lên, chạy đi tìm coi hạt gạo nó ra sao! Phải đi đếm coi
bao nhiêu người đã khám phá ra gạo giả. Mà đây lại là gạo cứu trợ người bị họa
lũ lụt, đề tài này càng khêu gợi trí tò mò! Cái Mặt Trận Tổ Cú này nó làm ăn ra
sao mà lại đi mua gạo giả? Ông nào, bà nào đi mua gạo, mua của ai, thương gia
là “người mình” hay “người lạ?”
Phải đi tìm, phải kể lại. Đó là máu nhà báo, nó nằm trong
DNA của người làm nghề truyền thông khắp thế giới. Chúng ta không thể tưởng tượng
được tại sao hàng chục báo, đài, hàng trăm ký giả trong một nước, tất cả cùng lập
lại một bản tin giống hệt nhau. Như nghe đàn ễnh ương trong cả một cánh đồng
cùng kêu lên, ồm ồm, ào ào, trước sau cùng một giọng điệu!
Loài người không làm báo như vậy. Một đàn thú vật sống tự do
ngoài thiên nhiên cũng không thông tin cho nhau theo lối như vậy. Làm báo kiểu
này là trái tự nhiên! Tại sao các báo, đài, các ký giả ở nước mình lười biếng
như thế?
Tôi tin chắc rằng các nhà báo ở trong nước cũng không ai muốn
làm báo kiểu ễnh ương như thế, kể cả những người làm trong báo Nhân Dân. Làm
báo như vầy không những ngượng với cả vợ con mình, chính mình khi soi gương
cũng thấy hổ thẹn. Cha mẹ sinh ra đã cho mình một cái đầu, không đem dùng riết
rồi nó rỉ sét thì sao?
Chỉ có một cách giải thích, là quý đồng nghiệp của tôi ở Việt
Nam không được phép… làm báo! Họ bắt buộc phải giả bộ làm báo! Chỉ có thứ báo
chí “Ma dzê in Việt Nam” mới làm như vậy. Trong câu chuyện gạo giả, chúng ta thấy
cả nghề làm “báo giả!”
Nhưng các đồng nghiệp của chúng tôi vẫn cố gắng… làm báo! Dù
bị trói chân trói tay, bịt mắt, bịt tai. Cho nên, khi điểm qua các báo đài trên
mạng, chúng ta vẫn thấy những người tìm cách dùng cái đầu của mình.
Chẳng hạn, người ta đặt tựa bản tin hơi khác nhau một chút.
Đọc thử, thấy một báo viết tựa đề: “Người nghèo Quảng Ngãi nhận gạo cứu trợ có
biểu hiện lạ.” Một báo khác viết, “Gạo nghi là hạt nhựa có mùi khét sau khi
rang.” Hoặc “Quảng Ngãi: Xôn xao nghi vấn gạo giả hỗ trợ người nghèo.” Quý hóa
lắm. Người làm báo không mất hẳn cái máu làm báo; cho nên lúc nào họ cũng muốn
tìm cái mới lạ cung cấp cho độc giả. Dù chỉ đi tìm một chữ, một câu khác, nêu
ra thêm một chi tiết cụ thể.
Nếu quý vị tò mò muôn biết câu chuyện đem gạo giả đi cứu trợ
tới đâu rồi, thì xin báo tin mừng: Hai hôm sau, các báo trong nước đã có tin mới.
Các tờ báo đều đưa ra tựa lớn: “Không có gạo giả trong cứu trợ đồng bào vùng lũ
lụt!” Hầu hết các báo đều viết tựa như vậy. Và hầu hết đều mở đầu bản tin giống
nhau: “Đó là khẳng định của ông Lê Văn Sáu, phó chủ tịch Ủy Ban Mặt Trận Tổ Quốc
Việt Nam tỉnh Quảng Ngãi vào chiều ngày 24 Tháng Mười Một khi trao đổi với
phóng viên (các báo được phép để tên báo mình vào chỗ này) về số gạo một đơn vị
cứu trợ tại xã Tịnh Hà và huyện Sơn Tịnh, tỉnh Quảng Ngãi.” Và các báo đều in đậm
hoặc in nghiêng lời đính chính: “Ông Lê Văn Sáu, khẳng định gạo cứu trọ ở xã Tịnh
Hà không phải là gạo giả.”
Ông khoe: “…tôi đã trực tiếp đi kiểm tra, đã làm việc với
lãnh đạo xã Tịnh Hà và huyện Sơn Tịnh, đã gặp những người có trách nhiệm …”
Nhưng bản tin mới lại tự mâu thuẫn. Vì lời khẳng định trên
trái ngược với một câu viết sau đó: “Trước đó, ông Trần Hồng Long, chủ tịch Ủy
Ban Nhân Dân xã Tịnh Hà, cho biết vừa rồi xã nhận của một đơn vị 50 bao gạo để
hỗ trợ cho người dân vùng lũ và phát hết cho các thôn, sau đó có người phát hiện
gạo khi đốt, bắt lửa và kết dính, xã đã thu hồi toàn bộ số gạo và gửi lên các
đơn vị kiểm định chất lượng.”
Giữa một ông chủ tịch xã và một ông phó chủ tịch Mặt Trận Tổ
Cú cấp tỉnh, chắc phải có một ông nói sai. Người đọc báo ngu đến mấy cũng thắc
mắc. Cho nên, nhà báo còn viết thêm: “Tuy ông Sáu khẳng định như vậy, nhưng các
cơ quan chức năng cần sớm có kết luận về số gạo nói trên để minh bạch mọi sự việc.”
Ông Lê Văn Sáu có lời giải thích đúng lập trường nhất! Ông đổ
tội cho “những thế lực thù nghịch!” Ông nói: “Tôi đang nghi ngờ có một bàn tay phá
hoại liên quan đến việc tiến hành thử nghiệm gạo.” May phước cho các báo, đài ở
Việt Nam là khi đăng bản tin đầu tiên họ đã đăng kèm hình ảnh. Nhìn đám “cơm”
cháy đen, dẻo dính vào nhau, không ai dám nghi ngờ họ làm báo nói láo… chống đảng!
Nhưng người đọc báo tinh ý một chút thì sẽ thấy có cách giải
thích khác lời ông Sáu. Vì trong lời biện hộ, ông cũng đưa ra một bằng chứng
hùng hồn: “Gạo được hỗ trợ của một đơn vị rất gần gũi với Mặt Trận. Tôi đã ăn
thử và chắc chắn không phải gạo giả.” Những chữ “chìa khóa” trong câu này là “một
đơn vị rất gần gũi với Mặt Trận.” Tức là ông Sáu đã mua gạo của một nhà cung cấp
rất “gần gũi.” Gần gũi nghĩa là gì? Bà con ta ở trong nước đọc câu này chắc đều
cười ồ lên, vì ai cũng hiểu hai chữ “gần gũi.” Lửa gần rơm sẽ bén. Nhà buôn gần
các quan, gần mãi, thế nào cũng bén! Thế là dân được cho ăn gạo giả!
Cũng như mọi người ở ngoài nước Việt Nam, người làm báo cũng
chỉ căn cứ vào tin đăng trong nước mà thuật lại. Nhưng khi đọc các tin tức đó,
chúng ta còn thấy một hiện tượng này, là ngôn ngữ của nhà báo chính là ngôn ngữ
của nhà nước!
Người làm báo ở các nước Cộng Sản đã tìm ra một cách sống an
toàn, là không dùng ngôn ngữ của mình, không dùng ngôn ngữ bình thường mọi người
nói hàng ngày. Muốn không bị “kiểm thảo,” không bị “tố cáo” tội phá hoại, trở
thành “một bàn tay phá hoại,” thì cứ dùng những ngôn ngữ mà các quan Cộng Sản
đã dùng. Cho nên, một nhà báo viết, “người dân nhận gạo… phát hiện có biểu hiện
bất thường;” hoặc “gạo cứu trợ có biểu hiện lạ.” Nhà báo không nhắc đến những
chữ “gạo giả,” hoặc nói thẳng “gạo bằng chất nhựa,” hay “gạo plastic.” Viết như
thế là phạm húy!
Đọc báo Cộng Sản chúng ta thấy họ tránh không dùng những chữ
cụ thể, mọi thứ cụ thể đều được biến thành trừu tượng. Trong tiểu thuyết “Bác
Sĩ Zhivago, Pasternak đã nhận xét về hiện tượng “trừu tượng hóa” này. Mùa Đông ở
Matxcơva, ông bác sĩ thấy có đống gỗ ở bên đường, đã lén rút trộm, đem về nhà đốt
lò sưởi vì đứa con đang bệnh. Nhưng, Pasternak cũng nhận xét, dưới chế độ cách
mạng Bôn Xơ Vích, không ai dám nói đến chuyện “thiếu củi đốt lò sưởi.” Các báo
chỉ viết: Chúng ta có vấn đề nhiên liệu!” Tức là thiếu chất để đốt.
Thói quen “trừu tượng hóa” bắt đầu từ các cán bộ, các quan
chức. Báo chí nhắc lại lời các quan cho yên thân, dần dần cũng bắt chước. Trừu
tượng hóa làm cho ngôn ngữ bay trên mây, không dính đến sự thật dưới trần gian.
Thí dụ, quý vị thử nghe một câu mở đầu bản tin ngày 13 Tháng
Mười Một, trên báo Người Lao Động: “Thành phố Thanh Hóa đã chỉ đạo UBND xã Thiệu
Dương rà soát lại danh sách cấp quà ủng hộ khắc phục lũ lụt sai đối tượng, có
phương hướng xử lý và cấp đúng cho đối tượng được hưởng.” Có ai hiểu họ nói
chuyện gì hay không?
Nếu làm báo ở một xứ tự do, người ta sẽ mở đầu bản tin như vầy:
“Bí thư, trưởng thôn 4 xã Thiệu Dương gian lận cho vợ được nhận quà cứu trợ
không đáng hưởng, thành phố Thanh Hóa đang điều tra.”
Cái thói quen trừu tượng hóa, trốn tránh sự thật, khiến các
quan chức trốn trách nhiệm, cả chế độ cũng trốn trách nhiệm. Trên báo chí, các
chuyện ăn cắp, tham nhũng, giết người trong đồn công an, vân vân, đều được gọi
là “sai phạm!” Một đứa trẻ ăn trộm miếng bánh gọi là sai phạm, ông thủ tướng ôm
cả tỷ đô la của các hãng thầu nước ngoài cũng gọi là sai phạm!
Chúng ta phải thông cảm với các nhà báo sống trong các nước
Cộng Sản. Họ không được làm báo. Họ phải làm báo giả, giống như người dân được
cứu trợ gạo giả. Tất cả báo đài đã bị bắt buộc phải đóng vai đàn ễnh ương kêu
òm òm. Họ không được phép thấy, không được phép nghĩ, không được đi.
Ngô
Nhân Dụng
