Góc Sân Chơi | HOÀNG DIỆU BA XUYÊN AUSTRALIA: NGUYỄN BẮC SƠN, MỘT ĐẶC SẢN CỦA THI CA MIỀN NAM

Nhà thơ Nguyễn Bắc Sơn (1944-2015)

Nếu được phép, chọn gương mặt tiêu biểu cho thơ ca miền Nam thời chiến, thì có lẽ Nguyễn Bắc Sơn là một trong những nhà thơ mà tôi nghĩ đến. Tuy viết ít, nhưng Nguyễn Bắc Sơn có giọng thơ rất đặc biệt. Cái cá tính đặc trưng ấy, ai đã đọc một lần, sẽ bị ám ảnh mãi không thôi. Theo dòng văn học sử, ta có thể thấy, có người cả đời làm và in thơ, nhưng không bao giờ thành thi nhân, và có người chỉ cần một tập, hay một bài thơ đã trở thành thi sĩ. Và Nguyễn Bắc Sơn là một thi sĩ như vậy. Chỉ với thi tập: Chiến Tranh Việt Nam và Tôi đã đủ làm nên chân dung nhà thơ vạm vỡ Nguyễn Bắc Sơn.

Nguyễn Bắc Sơn tên thật là Nguyễn Văn Hải, sinh năm 1944 tại Phan Thiết. Ông sinh trưởng trong gia đình có bố theo kháng chiến, và tập kết ra Bắc, trở thành sĩ quan cấp cao trong quân đội. Nguyễn Bắc Sơn ở lại quê nhà. Năm 1962 ông đăng lính biệt kích của quân đội Việt Nam Cộng Hòa, rồi trở về làm lính địa phương quân. Sau 1975 Nguyễn Bắc Sơn sống và viết tại Phan Thiết, cho đến năm 2015 ông qua đời, bởi bệnh tim.

Có thể nói, ngay bài thơ đầu của Nguyễn Bắc Sơn được đăng trên báo Khởi Hành đã gây chú ý cho người đọc. Năm 1972 khi thi tập Chiến Tranh Việt Nam và Tôi do Đồng Dao ấn hành, thì Nguyễn Bắc Sơn trở thành hiện tượng văn học lúc đó. Và mãi hai mươi ba năm sau (1995), Nguyễn Bắc Sơn mới xuất bản tập thơ thứ hai: Ở đời như một nhà thơ Đông phương. Tuy tập thơ này, không gây được tiếng vang, nhưng có thể nói: Nếu Chiến Tranh Việt Nam và Tôi như nút thắt mâu thuẫn nội tâm, thì Ở đời như một nhà thơ Đông phương là nút mở tâm hồn Nguyễn Bắc Sơn vậy.

Từ mâu thuẫn nội tâm đến những câu thơ xuyên qua cuộc chiến.

Tuần nay, tôi mới được đọc thơ Nguyễn Bắc Sơn do Thư Quán Bản Thảo ở Hoa Kỳ gửi tặng. Nhưng không hiểu thế quái nào, nếu thơ ông thi sĩ này, chỉ đọc bằng mắt, thì dường như máu không đủ đi vào khu vực não bộ để tập trung, kích thích đẩy nhanh sự hoạt động và nhận thức. Do vậy, buộc tôi phải đọc cả bằng miệng, và đọc to, vang lên mới thấy thấm, thấy sảng khoái. Và đọc Nguyễn Bắc Sơn, nếu không để khoảng ngắt, dừng, ta chỉ thấy được động, chứ chưa cảm hết cái tĩnh, sự giằng xé trong tâm hồn thi nhân.

Sinh ra trong chiến tranh, và lớn lên trong bom đạn với một cái xã hội đảo lộn tùng phèo, không chỉ có Nguyễn Bắc Sơn, mà cả thế hệ ông ngơ ngác: “Các giáo sư dạy cho lũ học trò những điều họ không tin/ Và chúng ta tin những điều họ không dạy”. Với người cha là một sĩ quan quân đội ở bên kia chiến tuyến, người lính trẻ Nguyễn Bắc Sơn không thể không hoang mang và dao động. Sự đối đầu và nghịch lý ấy chính là mâu thuẫn nội tâm lớn nhất trong cuộc sống cũng như trong thơ Nguyễn Bắc Sơn. Có thể nói, nếu không có mâu thuẫn này, chưa chắc Nguyễn Bắc Sơn viết được những câu thơ đầy tâm trạng, để làm nên thi tập Chiến Tranh Việt Nam và Tôi hay, có tính đặc trưng đến vậy. Cũng từ những nguyên nhân ấy, dẫn đến cái nhìn về chiến tranh rất bi quan, chán chường. Và cái lối viết tưởng như buông trôi, buông thả ấy, thể hiện ngay trên trang thơ của ông:

“Chiến tranh này cũng chỉ một trò chơi

Suy nghĩ làm gì lao tâm khổ trí

Lũ chúng ta sống một đời vô vị

nên chọn rừng sâu núi cả đánh nhau

chọn trời đêm làm nơi đốt hỏa châu
những cột khói giả rồng thiêng uốn khúc

Mượn bom đạn chơi trò pháo tết

và máu xương làm phân bón rừng hoang”

(Chiến tranh Việt Nam và tôi)

Tôi không nghĩ, thơ Nguyễn Bắc Sơn độc đáo như một số nhà văn, nhà phê bình đã viết, mà có lẽ, nó mang tính đặc trưng thì đúng hơn. Bởi, khi đọc, ngẫm nghĩ, ta có thể thấy, thơ ông bắt nguồn, hay chịu ảnh hưởng từ thơ dân gian, khẩu ngữ, với những câu thơ tự trào, tự cảm như: “…Đến năm mười tám đôi mươi/ Tôi nằm dưới đất chồng lôi lên giường/ Một rằng thương, hai rằng thương/ Có bốn chân giường gẫy một còn ba…“ Và cái chất dân gian ấy đã được ông nâng lên, hòa trộn bản ngữ phóng khoáng phương Nam, tuy dân dã nhưng có tính nghệ thuật cao. Có thể nói, Nguyễn Bắc Sơn là người có tài sử dụng ngôn từ. Những từ, cụm từ tưởng rằng cũ, nhưng ông đã đặt nó đúng vào tâm trạng, văn cảnh, nó trở thành từ mới nghĩa mới. Và Chiến Tranh Việt Nam và Tôi như một luồng gió mới, đã thổi đúng tâm lý không chỉ của người lính, của thanh niên trong thời chiến, mà với mọi tầng lớp người đọc. Bởi, những khẩu ngữ hiện thực đưa vào trong thơ, một điều kỵ húy, bấy lâu nay không có trong dòng thơ được cho là bác học. Đoạn trích dưới đây trong bài Mật khu Lê Hồng Phong sẽ chứng minh điều đó:

“Mai ta đụng trận ta còn sống

Về ghé Sông Mao phá phách chơi

Chia sớt nỗi sầu cùng gái điếm
Đốt tiền mua vội một ngày vui…
Ngày vui đời lính vô cùng ngắn
Mặt trời thoáng đã ở phương Tây
Nếu ta lỡ chết vì say rượu
Linh hồn chắc sẽ thành mây bay”

Khi đi sâu vào nghiên cứu thi ca thời chiến miền Nam, ta thấy, cái giọng và chất dân dã, kỵ húy ấy, không chỉ có trong thơ Nguyễn Bắc Sơn, mà bắt gặp khá nhiều ở các thi sĩ khác. Thật vậy, như người lính, nhà thơ Huỳnh Hữu Võ một lần đã viết: “… Anh phải ngủ thật nhiều ban ngày/để đêm từng đêm ngồi ôm súng gác/anh phải cười nơi đây thật to/để khỏi nghe tiếng súng/anh phải văng tục nơi đây cho đã/vì thiếu bóng đàn bà suốt tháng/anh phải thủ dâm“. Tuy nhiên, vẫn giọng và chất liệu ấy, nhưng tài năng sử dụng của mỗi thi sĩ khác nhau. Có một điều cũng cần phải nói, thế hệ chúng tôi, hoặc sau này, khi đọc một bài thơ, hay truyện ngắn, tiểu thuyết rất cần biết thời gian, hoàn cảnh sáng tác của tác giả để hiểu rõ, đi đến cảm nhận cho đúng. Và rất tiếc, tôi đọc, nghiền ngẫm khá nhiều thơ văn thời chiến, nhưng ít có những tác phẩm ghi ngày và nơi viết. Kể cả những cuốn sách của các nhà nghiên cứu sưu tầm cẩn trọng như Thư Quán Bản Thảo, Hoa Kỳ. Do vậy, nếu không tinh, không thận trọng sẽ dẫn đến người đọc hiểu sai hồn cốt của tác phẩm cũng như tư tưởng của nhà thơ, nhà văn ấy.

Có thể nói, Chiến Tranh Việt Nam và Tôi là bức tranh trung thực về cuộc chiến đẫm máu nhất của dân tộc. Là người trong cuộc, nhưng dường như Nguyễn Bắc Sơn đã bước ra khỏi cuộc chiến ấy để viết. Do vậy, thơ ông chắc chắn sẽ không làm hài lòng giới lãnh đạo ở cả hai chiến tuyến. Nhưng nó đã găm vào lòng người đọc, và giá trị không chỉ dừng lại ở thời điểm đó. Thật vậy, với Nguyễn Bắc Sơn đây là cuộc chiến hoàn toàn vô nghĩa. Nó mang lại thân phận rẻ mạt của người lính, cái chết mỏng manh của con người:“Buổi chiều uống nước dòng Ma Hý/ Thằng Xuân bắn chết thằng Mang Khinh/ Hỡi ơi sống chết là mưa nắng/ Gió tối mưa đêm chớ lạnh mình“. Và còn là nỗi đau, nỗi ám ảnh, với những thần kinh điên loạn của con người đã bị vứt ra khỏi cuộc chiến. Tôi không rõ, trước khi viết Nỗi Buồn Chiến Tranh, người lính miền Bắc Bảo Ninh đã đọc Chiến Tranh Việt Nam và Tôi của Nguyễn Bắc Sơn hay chưa? Nhưng cái tâm lý, cùng nỗi ám ảnh, với những cơn thần kinh điên loạn của người lính, thì Nguyễn Bắc Sơn đã đi trước Bảo Ninh nhiều lắm:

“…Mày gởi một chân ngoài trận mạc

Mang về cho mẹ một bàn chân

Mẹ già khóc đến mù hai mắt
Ðời tàn trong lứa tuổi thanh xuân
Chiều chiều ngồi nhà hút ống vố
…
Ta may mắn tay chân lành lặn
Nhưng tâm hồn trống rỗng bơ vơ
Mỗi ngày chữa bệnh bằng ly rượu
Tối nằm đánh vật với cơn mơ
Ta mắc bệnh ung thư thời chiến
Thoi thóp còn một trái tim khô
Sợ hãi con người hơn thú dữ…”

(Căn bệnh thời chiến)

Cái mâu thuẫn nội tâm cũng như trong thơ, dường như xuyên suốt những năm tháng khoác áo lính của Nguyễn Bắc Sơn. Có những lúc hào sảng, bi tráng hay bất cần, khinh bạc: “Đời mình như ly rượu cạn/ Hắt toẹt đời đi chẳng nhíu mày” (Tha Lỗi Cho Tôi). Và đôi khi buồn thảm, nhẫn chịu, bi ai: “Và nỗi buồn như nước những đêm mưa/… Ngày qua ngày ta chỉ thích đi câu/ Râu tóc mọc dài như bầy cỏ loạn/ Sống thật âm thầm, ai hiểu ta đâu” (Cười Lên Đi Tiếng Khóc Bi Hùng). Thật ra, những mâu thuẫn đó chẳng phải riêng Nguyễn Bắc Sơn, mà nó là mẫu số chung cho mỗi con người trong thời chiến.

Và ai là người vỗ tay cho cuộc chiến này? Vâng có lẽ, chỉ có những kẻ nhân danh chủ thuyết này, học thuyết nọ, đánh đổi xương máu của nhân dân, để đạt mục đích bẩn thỉu, đê hèn của mình mà thôi. Do vậy, cho dù Nguyễn Bắc Sơn, hay bất kể thi, nhạc sĩ nào có viết: “Trong thành phố này ta là người phản chiến” âu đó cũng là chuyện thường tình của con người. Cũng may, Nguyễn Bắc Sơn sinh ra lớn lên ở miền Nam, ở miền Bắc chắc chắn ông thành Nguyễn Chí Thiện thứ hai rồi. Nên khi đọc, nghiên cứu Nguyễn Bắc Sơn, có lẽ không riêng tôi, mà còn nhiều người khác cũng không đặt nặng, đi sâu vào vấn đề này. Cái chính, muốn tìm nguyên nhân mâu thuẫn nội tâm của con người dẫn đến đặc tính thơ văn của thi sĩ mà thôi.

Khi đi sâu vào đọc Chiến Tranh Việt Nam và Tôi, ta có thể thấy, tuy phóng khoáng, tự do, nhưng kỳ lạ, những bài thơ hay của Nguyễn Bắc Sơn thường ở (khung) thơ thất ngôn, bát ngôn. Mật khu Lê Hồng Phong là một bài thơ thất ngôn như vậy. Cái sảng khoái cho người đọc cảm giác như đang tan trong nỗi buồn chiến trận. Cái tính từ “cắc cù“ dân dã, địa phương tính, tưởng chừng cũ kỹ ấy, đã được đặt ở “vị trí đắc địa“, không chỉ cho câu thơ, mà làm cho cả đoạn thơ trở nên khắc khoải khôn cùng. Và một lần nữa, nó khẳng định thêm tài năng sử dụng từ ngữ của nhà thơ:

“Ðêm nằm ngủ võng trên đồi cát

Nghe súng rừng xa nổ cắc cù

Chợt thấy trong lòng buồn bát ngát
Nỗi buồn sương khói của mùa thu”

Một Tiếng Đồng Hồ Trước Khi Lên Đường Hành Quân, là một bài thơ lục bát duy nhất trong thi tập Chiến Tranh Việt Nam và Tôi. Và có thể nói, nó cũng là một trong những bài thơ hay, đặc trưng nhất trong thi tập này. Đọc những câu thơ khẩu ngữ này, ta thấy hiện lên tâm lý một cách trung thực của người lính. Tuy có chút tự diễu, nhưng nó đã phơi bày cái lý tưởng hóa giả dối mà từ bấy lâu nay chúng ta cố tình che đậy:

“Khi tao đi lấy khẩu phần

Mày đi mua rượu đế Nùng cho tao

Chúng mình nhậu đế trừ hao
Bảy ngày sắp đến nghêu ngao trong rừng
Mùa này gió núi mưa bưng
Trong lòng thiếu rượu anh hùng nhát gan…”

Và những câu tự diễu ấy, đã được Nguyễn Bắc Sơn nâng lên, không chỉ để bóc trần cái tàn nhẫn, dã man, mà nó còn bật ra cái tính dung tục hóa bản chất con người của chiến tranh. Sự mất mát ấy, nếu đã đọc câu thơ, lời thán dung tục trong Ly Chiến Sĩ của Phạm Quang Ngọc, hay Khóc Chiến Hữu của Trần Đắc Thắng… viết ở ngay nơi chiến trường, thì có lẽ, ta sẽ hiểu thêm được phần nào những câu thơ của Nguyễn Bắc Sơn chăng? Đọc, và ngẫm nghĩ Bài Ca Khổ Nhục, xem ra cái máu chảy, đầu rơi nơi chiến trường không thấm tháp gì so với nỗi đau, sự mất mát nhân cách của con người:

“Ngửi mày một tí xem làm sao

Thân thể mày bay mùi binh đao

Ngày trước mày hiền như đất cục
Giờ mở miệng ra là chửi tục
Hà hà ra thế con nhà binh
Ngôn ngữ thơm tho như mùi cứt
Ngày trước mày định đi tu tiên
Giờ lính tu bi-đông ừng ực”

Nếu nói, thơ Nguyễn Bắc Sơn là ngông nghênh, ngang tàng, thì dường như ta mới nhìn thấy cái động, cái vỏ ngoài, mà chưa nhìn thấy cái tĩnh, tự tại, an nhiên ở trong lõi vậy. Thật vậy, đọc Nguyễn Bắc Sơn ta không chỉ thấy được những danh, động từ mạnh (như gái điếm, phá phách hay đốt tiền…) ở trong thơ, nhằm phủ lấp đi sự thiếu rỗng của linh hồn người lính nơi chiến trường, mà còn thấy được sự tĩnh tại của nhà thơ, người lính ngay trên đường tác chiến hành quân:.

“Bốn chuyến di hành một ngày mệt ngất

dừng quân đây nói chuyện tiếu lâm chơi

hãy tựa gốc cây, hãy ngắm mây trời
hãy tưởng tượng mình đang đi picnic”

(Chiến Tranh Việt Nam và Tôi)

Và ta lại bắt gặp hình ảnh ấy ở Bức Bích Hoạ Về Một Thành Phố Ban Mai, nơi đằng sau chiến trường. Động từ “gác chân” tưởng chừng bỗ bã, ngang tàng, nhưng trong khung cảnh sớm mai, với nụ cười và điếu thuốc ấy, dường như đã nó bật ra cái an nhiên, thư thái của người lính chiến. Tôi nghĩ, đây là một bức tranh đẹp, thanh bình, và đầy sức sống. Nói thơ Nguyễn Bắc Sơn như một bức tranh tĩnh trong động là vậy:

“Người lính đêm qua đi kích về gác chân lên

Chiếc xe chở đầy những ổ mì vàng nóng hổi

Cười nụ cười đầu tiên trong ngày.
Và bật que diêm đốt thuốc”

Có thể nói, nhân đạo là đặc tính quan trọng, xuyên suốt sự nghiệp sáng tạo của Nguyễn Bắc Sơn. Nếu ta đã đọc Luân Hoán, Trần Hoài Thư, Tô Thùy Yên…thì thấy rõ, và hiểu sâu sắc hơn cái đặc tính chung này của các thi sĩ quân đội nói riêng cũng như thi ca miền Nam nói chung. Cái tính nhân đạo ấy, dường như không dừng ở tình đồng đội, đồng bào, mà nó đã vượt qua ranh giới đến với bên kia chiến tuyến. Ta hãy đọc lại đoạn trích trong bài Chiến Tranh Việt Nam và Tôi để thấy rõ điều đó:

“Ta vốn hiền khô, ta là lính cậu

đi hành quân rượu đế vẫn mang theo

mang trong đầu những ý nghĩ trong veo
xem chiến cuộc như tai trời ách nước
Ta bắn trúng ngươi vì ngươi bạc phước
vì căn phần ngươi xui khiến đó thôi “

Những Dự Tính Lãng Mạn Đầu Năm 1970 là bài thơ nhân bản, mang tính thời sự, xã hội cao. Có điều lạ, nếu tách rời, nó chỉ là những câu khẩu ngữ thường nhật, chẳng có tí tẹo nào dính dáng đến thi ca, thơ phú cả. Ấy vậy, gộp tổng thể với nhau, nó lại là một bài thơ hay. Quả thật, tôi đã đọc khá nhiều thơ ca miền Nam, nhưng cái kiểu tưởng tượng phong phú và quái quỷ như Nguyễn Bắc Sơn, có lẽ hơi bị hiếm:

“Ta sẽ đóng vai kẻ hành khất

Gõ cửa những nhà giàu trong thị xã mỗi sáng mai

Ta mang theo một ống sáo đồng
Cùng quyển kinh Việt Nam
Ta xin tiền
Chia cho các người nghèo trong các ấp
Ta đánh thức
Lương tâm người giàu
Bằng tính lì lợm của ta

Ta sẽ đóng vai người thợ thiến

Chuyên môn đi thiến vòi

Những thằng điên
Những chính trị gia
Những kẻ say mê giết người vì lý thuyết”

Nếu từ ngữ trong thơ về chiến tranh, về xã hội sần sùi bao nhiêu, thì thơ tình Nguyễn Bắc Sơn đẹp, mượt mà bấy nhiêu. Và Nhị Hồng là một bài thơ tình như vậy. Đọc nó, ngoài cái đẹp đến trong veo, còn cho tôi một cảm giác, dường như thi sĩ đang nối lại mạch thơ Tiền chiến vậy:

““Lòng vui sướng như một chiều nắng tốt

Cầm tay em chầm chậm bước qua sông

Tà áo em buồm trắng đã căng phồng

Những tình ý một đời chưa nói hết”

Có một đặc điểm thú vị, thơ Nguyễn Bắc Sơn thường không liền mạch. Do vậy, cũng như thơ thất ngôn của Đinh Hùng, mỗi bài thơ của Nguyễn Bắc Sơn có thể tách ra thành nhiều đoạn. Mỗi đoạn có thể là một bài thơ tứ tuyệt hoàn chỉnh. Mai Sau Dù Có Bao Giờ là bài thơ điển hình cho thi pháp này của ông. Thật vậy, đọc bài thơ này, không chỉ thấy được mâu thuẫn trong tình cảm đôi lứa, tình yêu quê hương, mà ta còn thấy hơi ấm của tình bạn. Đoạn trích dưới đây, hoàn toàn có thể là bài thơ tứ tuyệt hay sẽ chứng minh cho điều đó:

“Đôi lúc nghĩ trời sinh một mình ta là đủ

Vì đám đông quấy bẩn nước hồ đời

Nhưng nghĩ lại trời sinh thêm bè bạn
Để choàng vai ấm áp cuộc rong chơi.”

Có thể nói, nhìn tổng thể, Chiến Tranh Việt Nam và Tôi là tập thơ hay, nhưng trong đó, không phải không có những câu thơ, bài thơ dở. Và cái dở này thuộc về những câu thơ nói. Đành rằng, trong thơ phải có nói. Nhưng những khẩu ngữ ấy, dứt khoát phải ngắn gọn, súc tích. Thành thật mà nói, có những câu thơ, ta có thể cắt bỏ đến hai từ thừa. Đây có lẽ, là yếu điểm chung của dạng thơ khẩu ngữ, cũng như ở thi tập Chiến Tranh Việt Nam và Tôi.

Sự thật đã giải thoát mâu thuẫn và linh hồn

Sau biến cố 1975 và với thi tập Ở đời như một nhà thơ Đông phương, dù có đớn đau, hay còn gọi là những bi hài kịch đi chăng nữa… nhưng Nguyễn Bắc Sơn đã cởi bỏ được cái mâu thuẫn nội tâm bấy lâu. Bởi, sự thật chế độ, xã hội đã đập vào mắt, cũng như con người và cuộc sống của ông. Nói dại, nếu Nguyễn Bắc Sơn sớm nhận ra sự thật, cởi bỏ được mâu thuẫn nội tâm, thì có lẽ, văn chương miền Nam không có thi tập Chiến Tranh Việt Nam và Tôi. Điều đó chẳng thiếu hụt, buồn tẻ cho văn học nước nhà lắm sao?

“Bố tôi ước mơ làm cho loài người sung sướng

Và thế là ông từ tuổi thanh xuân

Cùng bạn bè đi làm cách mạng
Ông làm cách mạng chừng nào
Thì loài người càng thêm sặc máu
Tôi ước mơ cõi đời tốt đẹp
Và thế là tôi làm thơ ca tụng loài người
Tôi càng ca tụng chừng nào
Thì loài người càng xấu xa chừng nấy
Bi kịch của bố con tôi
Là bi kịch của hai thằng tây đen
Cùng đi kiếm con mèo đen
Trong đêm đen mù mịt”

(Chuyện Hai Bố Con Tôi)

Dường như, thoát ra khỏi mâu thuẫn, Nguyễn Bắc Sơn đến gần Phật pháp và giáo lý hơn. Cái thực hư, được mất vô thường ấy làm cho tâm hồn thi sĩ trong trẻo hơn chăng: “Dường như đứa trẻ nghìn năm trước / Bây giờ đây vẫn trẻ trong ta / Khi về râu tóc còn nguyên vẹn / Một ngày loáng thoáng một ngày qua” (Một Ngày Nhàn Rỗi). Từ đó thơ Nguyễn Bắc Sơn mang đậm tính triết lý cuộc sống và tình yêu hơn:

“Ta đọc ba ngàn quyển sách

Xong rồi chẳng nhớ điều chi

Ta chỉ nhìn em một cái

Sao mà nhớ đến mê si”

(Giai nhân và sách vở)

Càng lớn tuổi, thơ Nguyễn Bắc Sơn dường như trở nên nhẹ nhàng và lãng mạn. Chiêm Bao Về Đà Lạt là một bài thơ hay, tôi thích nhất trong giai đoạn sáng tác này của ông. Sự đồng cảm ấy, bởi có lẽ, những năm đầu tuổi trẻ, tôi cũng đã từng sống ở đó chăng? Xa Đà Lạt, xa giàn su xanh thuở ấy, chẳng phải mười năm, mà đến tận giờ này vẫn còn lạnh buốt con tim vậy. Chúng ta hãy đọc lại đoạn trích của bài thơ tự sự, với cái lối so sánh ẩn dụ này:

“Kỳ lạ nhỉ! Giờ đây ta bỏ xứ

theo trái phong du, níu gió lên trời

xin bái biệt cổ thành với nhà ga không thiết bị
khói của chòi rơm, bãi cát trăng soi

Ừ Đà Lạt ngoài khung cửa kính

giàn su xanh thuở ấm má em hồng

và ta, kẻ mười năm không áo lạnh
biết đời mình đủ ấm hay không?”

Cho đến những năm tháng cuối đời, Nguyễn Bắc Sơn luôn luôn đứng về phía lẽ phải, những người dân cùng khổ. Đọc những bài thơ có tính thời sự xã hội của ông trong thời gian này, từ ngữ nhẹ nhàng, ẩn vào tâm linh, phật pháp, khác hẳn với lời thơ gân guốc, thẳng băng viết trước 1975. Tuy vậy, nó có sức nặng, sức lan tỏa không hề nhỏ. Thật vậy, với tôi Người Hoa Khôi Áo Rách là một trong những bài thơ thời sự xã hội hay nhất kể từ năm 1975 đến nay. Tôi đã tìm kiếm, nhưng vẫn không rõ, bài thơ này được Nguyễn Bắc Sơn viết bao giờ, và trong hoàn cảnh nào? Thoạt tưởng, đây là bài thơ tình, nhưng không phải vậy. Và cái sự cảm thông của nhà thơ: “tiếc câu thơ anh không đủ làm cho đời em ấm cúng” làm cho tôi liên tưởng đến thân phận của người thiếu phụ, thân cò lặn lội, kiếm tiền nuôi chồng nơi lao tù, trong một cái xã hội đầy nhiễu nhương, bỉ ổi:

“…anh có nghe chuyện đời em lận đận

những chuyến đi buôn những chuyến xe đò

tiếng nói sau lưng lời chua chát nhỏ to
dòng lệ em khô nhưng vẫn là dòng lệ mặn
đã qua chưa ôi cái thời đăng đẳng
đứng bên kia sông cũng ngó thấy điêu tàn
băng giá chuyển mình băng giá mau tan
tiếc câu thơ anh không đủ làm cho đời em ấm cúng
tiếc loài người bày ra xích xiềng huyển mộng
đến nỗi quên mình là hạt giống vô biên
câu chuyện tình như ngọn gió miên miên
thổi ấm Kinh Thi thổi lạnh hồn Kinh Dịch”

Sau 1975, tuy đã cởi bỏ được mâu thuẫn, nhưng bút lực Nguyễn Bắc Sơn không còn được như trước. Thi tập Ở đời như một nhà thơ Đông phương, và những tác phẩm được viết sau đó, tuy có một số bài hay như: Mùa Thu Đi Ngang Qua Cây Phong Du, Thơ Tình Tháng Chạp, hoặc Chiêm Bao Về Đà Lạt…còn lại dường như chìm vào dòng thơ ba phải nơi quê nhà. Chứ người đọc không tìm thấy vây vỉa, góc cạnh nào như tập thơ Chiến Tranh Việt Nam và Tôi.

Tôi thuộc thế hệ sau Nguyễn Bắc Sơn khá xa, chưa một lần tiếp xúc, gặp gỡ, và chỉ đọc thơ ông qua tài liệu của Thư Quán Bản Thảo gửi tặng trước đây đúng một tuần. Tự nhiên cảm hứng, tôi viết ngay, và vào những lúc rảnh, nơi làm việc. Có lẽ, thời gian qúa ngắn để đủ độ chín viết chân dung một nhà văn. Vì vậy, những suy nghĩ trên của tôi có thể không đúng. Nhưng dù sao đó cũng là một cách tiếp cận nhằm sáng tỏ chân dung một thi nhân.

Và tôi xin mượn hai câu trong bài Thơ Tình Tháng Chạp, để kết thúc bài viết. Có lẽ, hai câu thơ này, vận đúng vào thi tập Chiến Tranh Việt Nam và Tôi và con người Nguyễn Bắc Sơn chăng:

“Tất cả sẽ qua đi điều gì còn ở lại

Một đoá hoa Quỳnh trong cõi trăm năm”

Leipzig ngày 30-10-2017
Đỗ Trường

11 November 2017

NGUYỄN BẮC SƠN, MỘT ĐẶC SẢN CỦA THI CA MIỀN NAM - Đỗ Trường