BÀI THƠ L' ADIEU
Trong bài
thơ nổi tiếng L’Adieu của thi sĩ
người Pháp: Guillaume Apollinaire L’Adieu:
L’Adieu
J'ai cueilli ce brin de bruyère
L'automne est morte souviens-t'en
Nous ne nous verrons plus sur terre
Odeur du temps brin de bruyère
Et souviens-toi que je t'attends
.
Bùi Giáng dịch:
Ta đã
hái nhành lá cây thạch thảo
Em nhớ cho Mùa
Thu đã chết rồi
Chúng ta sẽ chẳng tương phùng được nữa
Mộng trùng
lai không có ở trên đời
Hương thời gian,
mùi thạch thảo bốc hơi
Và nhớ nhé, ta vẫn chờ em đó…
.
Phạm Duy phổ nhạc:
Mùa thu
chết
Ta ngắt đi một
cụm hoa thạch thảo
Em nhớ cho mùa
thu đã chết rồi …
Đôi chúng
ta sẽ chẳng còn nhìn nhau nữa
Trên cõi đời này
Từ nay mãi
mãi không thấy nhau …
Ôi ngát hương thời
gian mùi thạch thảo
Em nhớ cho rằng
ta vẫn chờ em.
Nhạc: Mùa Thu Chết - Julie
.
Nhà văn Đỗ Quý
Dân (nhóm Diartlogue - Văn đàn)
có phê bình thi sĩ Bùi Giáng và nhạc sĩ Phạm Duy trong bài
viết "Buổi Chớm Thu Nói Chuyện Mùa Thu Chết" của ông về cách chuyến ngữ:
Quan trọng nhất là câu thơ:
J’ai
cueilli ce brin de bruyère
(I have plucked this sprig of heather - Đỗ Quý Dân)
Đây là lời phê bình của ông Đỗ Quý Dân:
"Khi Phạm
Duy dịch bài thơ này (trước khi phổ nhạc), ông phải gò chữ theo âm
điệu của bài nhạc ông viết ra, đồng thời muốn dùng những từ ngữ có tính chất lãng mạn nên lời nhạc đôi khi hơi gượng ép và làm đổi ý nghĩa câu thơ. Người nghe nhạc bị lôi cuốn theo dòng nhạc nên thường không để ý. Động từ “cueillir” (j’ai cueilli) có nghĩa
là “hái” chứ không phải là “ngắt”. Bùi Giáng hái hoa, còn Phạm Duy táo bạo hơn, ngắt hoa chứ không hái. Cái táo bạo này rất lãng mạn nhưng làm mất đi nét buồn của sự chia ly. Bùi Giáng thì hái một “nhành lá cây”, còn Phạm Duy lại ngắt một “cụm”. Chữ “brin” dịch
đúng nghĩa là “cọng”
hoặc “nhánh”, dịch ra
“nhành lá cây” như Bùi Giáng không đúng hẳn, còn dịch thành “cụm” như ông Duy cũng không được. Người đọc có bao giờ tự hỏi nhạc sĩ phải dùng bao
nhiêu sức lực mới ngắt được một
“cụm” hoa không? Ngắt
một cụm đòi hỏi nhiều
sức mạnh, phá đi cái nhẹ nhàng của bài
thơ. Hoa mà ngắt cả cụm thì
sẽ ... đau hoa lắm." [*]
Tôi có vài lời góp ý với ông Đỗ:
CUEILLIR: NGẮT
HAY HÁI?
1. Về động từ "Hái":
Động từ
"Hái": - Dùng tay làm cho hoa, quả, lá, cành đứt lìa khỏi cây để lấy về
- Hoa thơm hái
cả cụm
- Con vượn bồng
con lên non hái trái.
Anh cảm
thương nàng phận gái
mồ côi
- Trèo
lên cây bưởi hái hoa
Bước xuống
vườn cà hái nụ tầm xuân.
2. Về động từ "Ngắt":
Động từ "Ngắt":
- Bấm cành, hoa, lá cho đứt lìa
ra bằng móng tay hoặc đầu ngón tay
- Ngắt một bông hoa
- Thò
tay anh ngắt ngọn ngò
Thương em đứt ruột giả đò ngó lơ.
- Thò
tay anh ngắt cọng ngò
Thấy em
còn nhỏ giữ bò,
anh thương
Thò tay ngắt cọng rau mương
Bò em,
em giữ anh thương nỗi gì?
@.THỬ SO SÁNH
NGẮT VÀ HÁI
Qua định nghĩa và
những thí dụ trên ta thấy:
1.
- Ngắt ít
dùng sức hơn: Ngắt một cọng ngò,
ngắt một cọng cỏ, ngắt một bông
hoa - thường các vật này ở vị trí thấp hoặc bằng tầm tay- nên ta ít dùng sức. Chỉ cần bấm móng tay, ngón tay ... là ta có thể làm
được điều này và bụi ngò, bụi cỏ, bụi hoa vẫn xem như không chuyển động.
- Hái ta phải dùng
nhiều sức hơn: Hái trái, hái
bông hoa - thường những vật này
cao hơn hoặc ngoài tầm tay ta - nên ta phải dùng nhiều sức, ta phải vói tới.
Lúc này các cành cây, bụi cây
phải chuyển động
2.
Thêm nữa, trên một cọng, một cuống, một đọt nhánh đầu cành ... hoa cũng có thể mọc tập trung thành chùm, thành cụm, nên
"ngắt" cũng dễ dàng
và không làm cho cây chuyển động. Nên
nhớ "cụm" chứ không phải là "bụi", và
"nhành" cây khác với nhánh/ cành cây: branch. Còn
"hái" - chữ hái này
cũng là nông cụ: Lưỡi hái - sẽ làm cây chuyển động. Thí dụ hái lúa/ gặt lúa.
Cho nên tôi thấy bạn Đỗ Quý Dân nên xem lại câu nói này của bạn: "Hoa mà ngắt cả cụm thì sẽ
... đau hoa lắm."
VÀI Ý NGHĨ VỀ VẤN ĐỀ DỊCH THƠ
1. Xin được ghi
ra đây vài ý nghĩ của tôi vấn đề dịch thơ:
-- Một bài thơ hay khi ta cảm thấy hình như thơ ấy viết riêng cho mình, thấy có cuộc đời của mình
trong đó. Thơ mở rộng cánh cửa để ta đặt cuộc đời riêng mình vào; nó bây giờ không phải của riêng tác giả nữa,
mà là của chung, hoặc nói
theo cách khác, của riêng người đọc, người đồng cảm. Cùng cái HỒN đồng cảm này, người đọc có quyền nghĩ, dịch – nếu của tiền nhân, của người nước ngoài - theo kinh nghiệm đặc thù riêng mình, có
quyền diễn đạt theo ngôn ngữ, chữ nghĩa hiện đại riêng mình.
Bài tác giả nói về mùa Xuân buồn, người đọc, người dịch thoát có thể đổi sáng mùa Thu vì họ đã có những khinh nghiệm “đứt ruột” trong khoảng đời riêng.
Hoặc người xưa uống rượu “xưa”, bây
giờ người đọc, người dịch thoát
cũng có quyền đổi thành Beer,
rượu Champagne, Hennessy, Whisky
.v.v...
-- Theo tôi,
"học giả" dịch chính xác nguyên tác
nhưng bài dịch cứng nhắc, không
có "hồn". Nó giống như bức tranh, bức tượng của giai nhân
toàn bích đặt trong Khảo cổ viện, Nhà
trưng bày hoặc trong nhà của thiểu số “đại gia”; quần chúng
chỉ ngắm, không được sờ mó.
Ngược lại, các
thi nhân (không phải là nghệ nhân) dịch ít chính xác
hơn về từ nguyên, nhưng thoát hơn, hiểu rõ “cái hồn” hơn, nên thường bản dịch
của họ dễ đi vào lòng người.
Cũng giống như những giai nhân đời thường, không quá toàn bích, nhưng ta có thể ôm ấp, mân mê.
2. Thử nghe xem bài Torna a Surriento (E. Curtiss) và lời Việt bài này, bạn cảm bài nào hơn?
Original
lyrics Torna a Surriento (E. Curtiss) :
Vir 'o mare
quant'è bello,
Ispira tantu sentimento,
Comme tu a chi tiene a' mente,
Ca scetato 'o faie sunnà.
Ma nun me lassà,
Nun darme stu turmiento!
Torna a Surriento,
famme campà!
Đây là
trích đoạn vài lời Việt của Phạm Duy
Về đây khi
mái tóc còn xanh xanh
Về đây với mầu gió ngày lang thang
Về đây với xác hiu hắt lạnh lùng
Ôi lãng du quay về điêu tàn
...
...
Thôi nhé đừng hoài
âm xưa
Giọt mưa đã
gieo trên thềm nhà
Người ngồi im bóng
Lắng nghe tháng
ngày qua
(Trở về mái
nhà xưa - Phạm Duy)
.
Trở Về Mái Nhà Xưa "Come back to Sorrento"
Lời Việt: Phạm
Duy - Ca sĩ Trần Thái Hòa
& Ngọc Hạ
Dean Martin -
Torna a Surriento /Come Back To Sorrento
BÙI
GIÁNG DỊCH THƠ
Tôi xin trích đoạn ra đây cách thi sĩ Bùi
Giáng dịch thơ Apollinaire
để bạn Đỗ Quý Dân tham khảo thêm trước khi phê bình:
BÙI
GIÁNG BÌNH THƠ APOLLINAIRE
L'ADIEU
J’ai cueilli ce
brin de bruy
L’automme est morte souviens-t’en
Nous ne nous verrons plus sur terre
Odeur du temps brin de bruyère
Et souviens-toi que je t’attends.
Bài thơ chỉ vẻn vẹn chỉ có năm câu. Năm câu phiêu
hốt mang thiên nhiên nằm giữa nền thi ca Tây Phương Hiện Đại – năm câu cũng đồ sộ như toàn khối Đường Thi Trung Hoa hay mấy vần tứ tuyệt của một
Thôi Hộ.
Ta đã hái
nhành lá cây thạch thảo
Em nhớ cho, mùa
thu đã chết rồi
Chúng ta sẽ không tao phùng được nữa
Mộng trùng
lai không có ở trên đời
Hương thời gian mùi
thạch thảo bốc hơi
Và nhớ nhé ta đợi chờ em đó…
Dịch ra làm
sáu câu, tôi có phần áy náy.
Nhưng không biết phải làm
sao. Cái chất đạm nhiên bát
ngát trong bài thơ Apollinaire đang trừ khử hết mọi lối dịch diễn, dịch di, dịch tinh, dịch thể. Cứ thử liều một
trận xem sao.
Ta đã hái
nhành lá cây thạch thảo
Em nhớ cho, mùa
thu đã chết rồi
Chúng ta sẽ chẳng nhìn nhau trên đất nữa
Hương thời gian nhành thạch thảo tí hon
Và nhớ nhé ta đợi chờ em nhé…
Cũng tạm gọi là
được. Nếu ta đem bài thơ bát
ngát kia đặt vào giữa nguồn thơ mênh mông của Apollinaire ắt ta dám dịch nó ra làm lục bát Huy Cận, lục bát Nguyễn Du hoặc
làm thất ngôn Du Nguyễn.
.
Đã hái
nhành kia một buổi nào
Ngậm ngùi
thạch thảo chết từ bao
Thu còn sống sót đâu chăng nữa
Người sẽ xa nhau
suốt điệu chào
.
Em nhớ anh quên
và em cũng
Quên rồi khoảnh
khắc rộng xuân xanh
Thời gian đất nhạt
mờ năm tháng
Tuế nguyệt ta đà
nhị hoán tam.
.
Dịch như thế là
diễn giải một mùi hương ẩn tàng trong nếp gấp. Nhưng đâu có cần gì. Nếu như cần, thì tớ cứ buông
bừa bút mực viết bừa thơ.
.
Mùa thu chết liễu nhớ chăng em?
Đã chết xuân xanh suốt bóng thềm
Đất lạnh quy hồi
thôi hết dịp
Chờ nhau trong
Vĩnh Viễn Nguôi Quên
.
Thấp thoáng
thiều quang mỏng mảnh dường
Nhành
hoang thạch thảo ngậm ngùi
vương
Chờ nhau chín
kiếp tam sinh tại
Thạch thượng khê
đầu nguyệt điểu mang
.
Xa nhau trùng
điệp quan san
Một lần ly biệt
nhuộm vàng cỏ cây
Mùi hương tuế
nguyệt bên ngày
Phù du như mộng
liễu dài như mơ
.
Nét my sầu tỏa
hai bờ
Ai về cố quận ai
ngờ ai đi
Tôi hồi tưởng lại thanh kỳ
Tuổi thơ giọt nước
lương thì ngủ yên.
(Bùi Giáng)
*
Bạn Đỗ thấy cách thức Bùi Giáng
dịch thơ như thế nào? Chúc bạn nhiều hứng thú trong việc phê bình.
.
Nguyên Lạc
..................
Ghi Chú:
[*] Link bài viết của ông Đỗ Quý Dân:
