“Merry Christmas!” Một viên chức trong đoàn tùy tùng
của Tổng Bí Thư Mikhail Gorbachev chào Ted Koppel và nhóm phóng viên của
hãng tin ABC đang đứng chờ trước bậc thềm điện Kremlin. Ted Koppel chào
lại nhưng anh chàng Rick Kaplan, phụ tá của Ted Koppel, phản đối, “Với tôi anh
phải chúc là Happy Hanukkah mới phải.” Rick Kaplan nói thế chỉ vì anh ta gốc Do
Thái. Viên chức Liên Xô không hiểu Hanukkah nghĩa là gì và tưởng là Honecker
nên hỏi ngược, “Tại sao tôi phải chào Happy Honecker chứ nhỉ?”
Thật ra, thắc mắc của viên chức Liên Xô không phải là không
có lý do. Ngày 25 tháng 12, 1991 không chỉ là ngày cuối cùng của hệ thống CS
Liên Xô mà có thể cũng là ngày cuối của Erich Honecker nữa. Tên lãnh tụ
CS Đông Đức này bị truy tố tại Đức và được Gorbachev cho phép tỵ nạn chính trị
tại Liên Xô. Erich Honecker sợ bị Boris Yeltsin tống cổ về Đức nên hôm
qua đã chạy sang tòa đại sứ Chile ở Moscow xin tỵ nạn. Báo chí loan tin sáng
hôm đó Erich Honecker vừa xin tỵ nạn chính trị lần nữa nên viên chức trong đoàn
tùy tùng Gorbachev liên tưởng đến y khi nghe “Happy Hanukkah.”
Ngày 25 tháng 12 là ngày nhiều tỉ tín đồ Thiên Chúa Giáo
trên thế giới kỷ niệm ngày Chúa Jesus giáng trần nhưng tại Moscow, ngày 25
tháng 12, 1991 là ngày chính thức cáo chung của chế độ Cộng Sản. Thật khó tin
nhưng đang diễn ra trước mắt nhân loại. Ngày cuối cùng của chế độ CS Liên Xô được
tường thuật theo từng giờ trong tác phẩm Moscow, December 25, 1991, the last
day of Soviet Union của Conor O’Clery mà người viết tham khảo.
Tối ngày 24
Thời tiết Moscow lạnh xuống gần 0 độ F. Những lớp tuyết dày
trên dưới chân tường điện Kremlin là dấu vết của cơn bão tuyết ba ngày trước. Nửa
đêm 24 tháng 12, một đoàn hành hương đến cầu kinh dưới chân tháp Thánh
Nicholas. Từ khi chính sách Glasnost ra đời, việc tiếp xúc tôn giáo có phần cởi
mở. Nhiều đoàn hành hương có cơ hội đến thăm viếng các nhà thờ lớn ở Liên Xô.
Phần đông người trong đoàn đến từ Hoa Kỳ. Dù Giáng Sinh theo lịch Julian do
Giáo Hội Chính Thống Giáo Nga dùng là ngày 7 tháng Giêng, những người hành
hương này muốn đón Giáng Sinh theo lịch Mỹ ở Moscow. Những ngọn đèn cầy được thắp
lên trong đêm đông tại quốc gia CS hàng đầu thế giới. Những người hành hương
không biết một cách chi tiết những gì sắp xảy ra trên đất nước này trong vài giờ
nữa.
Sáng sớm ngày 25
Mikhail Sergeyevich Gorbachev, Tổng Bí Thư đảng CS kiêm Chủ
tịch Cộng Hòa Liên Bang Xô Viết thức dậy sớm. Ông ta ý thức ngay rằng, tất cả
những gì ông sắp sửa làm từ bữa ăn sáng do đầu bếp Shura phục vụ và cả biệt điện
nguy nga mà vợ chồng ông ta nghĩ trước đó sẽ ở cho đến chết đều sẽ là lần cuối.
Chiếc xe đặc biệt ZIL-41047 chờ ông. Hai viên đại tá có khuôn mặt lạnh như tiền
ngồi trên chiếc Volga theo sau xe của Gorbachev. Họ không phải là cận vệ nhưng
là người mang chiếc cặp trong đó chứa các thông tin tuyệt mật để phát động chiến
tranh nguyên tử. Hai đại tá này biết chiều tối nay họ sẽ chào từ biệt Mikhail
Gorbachev để phục vụ lãnh đạo Cộng Hòa Nga Boris Yeltsin.
Mikhail Sergeyevich Gorbachev được thế giới ca ngợi như là
người đã thổi vào không khí chính trị Liên Xô làn gió mới và được trao tặng giải
Nobel Hòa Bình 1990 nhưng trong nước dân chúng đổ hết công phẫn lên ông ta. Tên
Gorbachev đồng nghĩa với suy thoái, thất nghiệp, vật giá leo thang, tem phiếu.
Người dân thường dĩ nhiên vội biết và cũng không cần biết, Gorbachev là lãnh đạo
CS thứ bảy từ Lenin và cũng là người kế thừa một gia sản lạc hậu, ung thối từ
trong máu của chế độ.
Nhiều câu chuyện cười ở Moscow về thái độ bất mãn của người
dân đối với Gorbachev. Ví dụ, trong một tiệm rượu, một người khách đứng dậy bỏ
đi, các bạn anh ta hỏi đi đâu, anh chàng đáp đi giết Gorbachev chứ đi đâu, anh
ta mở cửa ra đi thật nhưng trở lại ngay, bạn bè hỏi sao giết Gorbachev mà nhanh
thế, anh chàng đáp không giết được vì phải sắp hàng dài quá.
9 giờ sáng ngày 25
Mikhail Gorbachev và đoàn tùy tùng đến dinh chủ tịch ở điện
Kremlin hơi trễ hơn thường lệ chút ít. Hãng tin Mỹ ABC gồm Ted Koppel và Rick
Kaplan có mặt ngay tại chỗ dừng xe. Họ được Gorbachev cho phép tường thuật biến
cố lịch sử này. Theo lời kể lại của Ted Koppel, Gorbachev rất trầm tĩnh. Nhân
viên làm việc trong điện Kremlin vẫn tới đủ nhưng không có việc nào làm khác
hơn là dọn dẹp. Thời khóa biểu tiếp khách trước đây được tính từng phút, hôm đó
trống không. Mặc dù theo thỏa thuận, Gorbachev có đến cuối năm để dời ra khỏi
điện nhưng thực tế Yeltsin đã tóm thu hết quyền hành và các phương tiện thông
tin. Đơn vị phòng vệ điện Kremlin vẫn túc trực nhưng không đặt dưới quyền chỉ
huy của Gorbachev mà trực thuộc thẳng Yeltsin. Chiếc điện thoại màu trắng trên
bàn làm việc của Gorbachev còn hoạt động nhưng không ai gọi vào.
10 giờ sáng ngày 25
Trong lúc điện Kremlin chìm trong im lặng, Tòa Nhà Trắng Nga
lại sôi nổi với hàng loạt chương trình hoạt động trong ngày mới của nền Cộng
Hòa. Tòa nhà quốc hội Nga này là biểu tượng của trận chiến chống chế độ toàn trị
khi Yeltsin đứng trên xe tăng thách thức đám lãnh đạo CS cực đoan hồi tháng Tám
trước đó. Boris Yeltsin lãnh đạo Nga đến văn phòng làm việc. Ông lên văn phòng
đặt trên tầng thứ năm bằng cầu thang riêng phía sau. Trên bàn làm việc hàng loạt
sắc lịnh chờ ông ký. Một chế độ hình thành bằng máu, dao búa và súng đạn đang
được giải thể bằng sắc lịnh. Một trong những sắc lịnh ông phải ký hôm nay là giải
tán cơ quan KGB và thay bằng Federalnaya Sluzhba Bezopasnosti gọi tắt là FSB tức
Cơ Quan An Ninh Liên Bang Nga. Không chỉ trong ngành an ninh, mật vụ mà cả sắc
lịnh về các hí viện, nhạc viện, các viện hàn lâm, trường đại học, viện bảo tàng
v.v… từ nay đều trực thuộc Cộng Hòa Nga.
Các cơ quan ngoại giao quốc tế cũng vậy. Bộ trưởng Ngoại
Giao Eduard Shevardnadze nổi tiếng thời Gorbachev bị trục xuất ra khỏi nhiệm sở
và thay bằng Bộ trưởng Ngoại Giao Nga Andrey Kozyrev. Tại tất cả nhiệm sở ngoại
giao khắp các múi giờ trên toàn thế giới, cờ Liên Xô bị hạ xuống và cờ Cộng Hòa
Nga ba màu được kéo lên. Nhiều đại sứ vội vã đánh điện cho Yeltsin tuyên bố
trung thành. Tòa đại sứ lớn nhất của Liên Xô là tòa đại sứ tại Washington DC với
hơn 300 nhân viên thuộc nhiều sắc tộc. Các nhân viên chia thành nhiều nhóm theo
sắc dân và tự tuyên bố họ là đại diện cho cộng hòa của họ tại Hoa Kỳ.
Gần 11 giờ sáng Tổng thống Nga Boris Yeltsin qua phòng họp
quốc hội Nga ở lầu 1. Tổng cộng 252 đại biểu quốc hội đang tập trung để chứng
kiến ngày lịch sử. Nhân dịp này, Boris Yeltsin thông báo tin vui rằng 11 quốc
gia cựu Liên Xô trong phiên họp tại Kazakhstan đã đồng ý thành lập Khối Thịnh
Vượng chung.
12 giờ trưa ngày 25
Mikhail Gorbachev ăn trưa xong. Phía sau phòng ăn có một
phòng nhỏ bỏ trống.. Tổng bí thư CS Liên Xô vào, đóng cửa lại và nằm nghỉ. Các
phụ tá của ông hớt hải đi tìm. Gorbachev phải có mặt để ký thư từ biệt gởi các
lãnh đạo thế giới mà ông có quan hệ tốt. Một danh sách khá dài từ Tổng thống
Hoa Kỳ George H. W. Bush cho đến Thủ tướng Anh John Major và cả các ông hoàng
như Vua Juan Carlos và Nữ Hoàng Sofia của Spain.
Bài bình luận trên báo Nga buổi sáng hôm đó chẳng tốt lành
gì cho lãnh tụ CS Mikhail Gorbachev. Tờ Rossiyskaya Gazeta tiết lộ các cam kết
mật Yeltsin dành cho Gorbachev khi về hưu bao gồm số phụ cấp bằng với mức lương
hiện nay của ông ta có điều chỉnh theo mức lạm phát, hai chiếc xe riêng và một
đoàn tùy tùng 20 người kể cả tài xế và an ninh. Đây là thỏa thuận kín giữa
Gorbachev và Yeltsin nhưng đã bị cánh Yeltsin tiết lộ cho báo chí biết. Các báo
còn cho rằng Gorbachev đòi hỏi một đoàn phục vụ lên đến 200 người. Thật ra,
theo Chernyaev, phụ tá của Gorbachev, ông ta chưa bao giờ đòi hỏi một số lượng
nhân viên phục vụ đông như thế. Phe Yeltsin chỉ bịa ra để làm nhục Gorbachev.
4 giờ chiều ngày 25
Gorbachev và phụ tá Andrei Grachev xem lại diễn văn mà 4 giờ
nữa ông sẽ đọc và quyết định thay chữ “từ chức” bằng chữ “ngưng các hoạt động”
trong chức vụ chủ tịch Liên Bang Xô Viết. Diễn văn được sửa tới sửa lui nhiều lần
chung quanh các điểm xung khắc giữa Yeltsin và Gorbachev.
Cũng trong buổi chiều cuối cùng này, Gorbachev gọi điện thoại
chào từ giã tổng thống Hoa Kỳ George H. W. Bush. Buổi điện đàm được truyền hình
ABC thu. Gorbachev mở đầu trước bằng gọi một cách thân mật “George thân mến,
chúc mừng Giáng Sinh đến anh và Barbara!” và nói tiếp “George, tôi muốn báo anh
biết một tin quan trọng. Trước mặt tôi là diễn văn từ nhiệm. Tôi sẽ rời khỏi chức
vụ tổng tư lịnh và chuyển giao quyền sử dụng vũ khí nguyên tử sang tổng thống
Liên Bang Nga.” Buổi điện đàm diễn ra trong không khí rất thân mật và tổng thống
Hoa Kỳ mời Gorbachev viếng thăm Hoa Kỳ lần nữa. Cả hai đều tránh nhắc tới tên
Yeltsin.
Trời đã về chiều. Gorbachev và hai phụ tá thân cận nhất của
ông ngồi quanh nhau bên ly cà phê cuối cùng. Cả ba đồng ý, sau khi đọc diễn
văn, Gorbachev sẽ ký quyết định từ nhiệm thay vì ký trước như dự tính.
Trong lúc nhắp cà phê, câu chuyện về số phận Nicolae
Ceausescu của Romania được nhắc đến. Mặc dù Gorbachev ví Ceausescu như là
Hitler của Romania, cả hai đã duy trì một quan hệ lãnh đạo các quốc gia trong
khối CS. Chỉ ba tuần trước khi vợ chồng Nicolae Ceausescu bị xử bắn, Gorbachev
đã tiếp y tại điện Kremlin. Trong dịp đó Gorbachev khuyên Ceausescu đừng ngại
thực hiện các cải cách dân chủ và tiên đoán “đồng chí sẽ còn sống trong dịp hội
nghị các lãnh đạo CS Liên Xô và Đông Âu” tổ chức ngày 9 tháng Giêng, 1991. Ngày
đó không bao giờ đến và Nicolae Ceausescu cũng đã chết rồi.
7 giờ tối ngày 25
“Kính thưa toàn thể nhân dân,”giọng Mikhail Gorbachev hơi lạc
đi vì xúc động, gò má ông rung lên. Trong chốc lát, ông lấy lại bình tĩnh và đọc
tiếp “Số phận đã quyết định rằng, khi tôi trở nên lãnh đạo đất nước, hiển nhiên
đã có những sai trái trầm trọng trong quốc gia này. Chúng ta có đầy đủ mọi thứ,
đất đai, dầu khí, tài nguyên thiên nhiên và Tạo Hóa đã ban cho chúng ta trí tuệ
và tài năng – Tuy nhiên, mức sống của chúng ta tệ hại hơn nhiều so với các quốc
gia kỹ nghệ khác và khoảng cách mỗi ngày rộng thêm. Lý do rõ ràng vì xã hội bị
bóp ngặt trong tay của một hệ thống quan quyền được tạo ra để phục vụ một ý thức
hệ, và phải chịu gánh nặng chạy đua vũ trang, căng thẳng tột cùng. Tất cả cố gắng
để thực hiện các cải cách nửa vời đều lần lượt dẫn đến thất bại. Đất nước không
còn hy vọng gì nữa.”
Gorbachev tiếp tục nói về các cải cách ông thực thi từ 1985,
dù sao, đã là những viên gạch cần thiết lót lên con đường dẫn đến chế độ dân chủ
và theo ông “xã hội đã đạt được tự do, tự do về chính trị và tự do về tinh thần.”Gorbachev
chấm dứt diễn văn lúc 7:12 phút tối. Ông nhìn lên ống kính truyền hình và thêm
vào câu nữa “Chúc quý vị mọi điều tốt đẹp.”
Tại sao Liên Xô sụp đổ?
Các lý do làm Liên Xô sụp đổ là nguồn thúc đẩy sự nghiên cứu
của nhiều sử gia, nhà nghiên cứu, nhà phân tích và vẫn còn đang được nghiên cứu,
phân tích. Tuy nhiên, như nhiều người đồng ý, nguyên nhân sâu xa vẫn là (1) những
mâu thuẫn có tính triệt tiêu trong bản chất của chế độ CS độc tài toàn trị, (2)
sự chuyển hóa không ngừng của xã hội và (3) các nguyên nhân trực tiếp gồm tình
trạng tham nhũng thối nát, chạy đua vũ trang và trung ương không giữ được địa
phương.
Mâu thuẫn có tính triệt tiêu của chế độ CS
Nếu chỉ nhìn từ bên ngoài, chế độ CS Liên Xô không thể nào sụp
đổ. Sau Thế Chiến thứ Hai, Liên Xô có một đạo quân khổng lồ gồm 500 sư đoàn
trong đó có 50 sư đoàn thiết giáp. Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh với Mỹ và Tây
phương, Liên Xô duy trì một đạo quân từ 3 triệu người đến 5 triệu người. Khoảng
thời gian Liên Xô sụp đổ, Liên Xô có 210 sư đoàn với một phần tư là các sư đoàn
thiết giáp. Kho vũ khí hạt nhân Liên Xô có 27 ngàn đầu đạn nguyên tử trong đó
11 ngàn đầu đạn có tầm bắn xa đến tận nước Mỹ. Mỗi đầu đạn nguyên tử có thể tàn
phá một thành phố của Mỹ.
Bên ngoài hùng mạnh nhưng bên trong, Liên Xô là một cơ chế
chính trị chứa đựng các mâu thuẫn nội tại dẫn đến thối rữa. Chủ nghĩa
Marx-Lenin đề cao “Cách mạng là sự nghiệp của quần chúng” nhưng thật sự từ Cách
mạng CS tại Nga, Trung Cộng, Cu Ba, Bắc Hàn, Việt Nam v.v… đều phát xuất từ một
nhóm nhỏ cán bộ CS biết vận dụng các lý do lịch sử và bất đồng nhất thời trong
xã hội để phát động chiến tranh và sau đó tiếp tục cai trị nhân dân bằng súng đạn,
nhà tù, sân bắn. Người dân không có quyền chọn lựa. Mâu thuẫn đối kháng mang
tính triệt tiêu nhau giữa chế độ độc tài toàn trị và quyền sống, quyền tự do chọn
lựa của con người vì thế đã bắt đầu ngay khi cách mạng CS thành công và sâu sắc
dần theo thời gian.
Sự chuyển hóa tri thức xã hội
Như người viết đã có dịp phân tích bài Trung Cộng không đáng
sợ, sự chuyển hóa tri thức của xã hội là nguồn lực chính thúc đẩy cách mạng dân
chủ tại các quốc gia CS. Nguồn lực đó nhanh hay chậm tùy theo điều kiện mỗi nước
nhưng là một tiến trình không thể bị ngăn chận bởi bất cứ một cơ chế độc tài
nào. Những nguồn đối kháng từ bên trong các nước CS đã âm thầm lớn mạnh chỉ chờ
cơ hội là bùng vỡ. Sức sống của đất nước cũng như của xã hội là một dòng chảy
không bao giờ ngừng nghỉ, các thế lực cầm quyền độc tài chỉ là những khe đá, có
thể làm chậm dòng thác văn minh nhưng không thể nào ngăn chận được.
Khi nhận thức con người được mở rộng, sự sợ hãi sẽ giảm dần.
Điều này thể hiện không chỉ ở người dân Liên Xô lúc đó mà cả các cấp lãnh đạo
CS Liên Xô cũng không còn sợ các biện pháp chế tài của trung ương đảng. Chưa
bao giờ trong lịch sử đảng CS Liên Xô có một ủy viên bộ chính trị từ chức.
Không cần phải tìm hiểu cũng biết điều gì sẽ xảy ra cho Boris Yeltsin nếu ông
ta từ chức trong thời kỳ Lenin, Stalin.
Yếu tố chính tác động vào sự sụp đổ của Liên Xô, hệ thống CS
tại châu Âu và sẽ diễn ra tại Trung Cộng cũng như Việt Nam chính là nội lực
phát xuất từ xã hội, kết quả của các phong trào xã hội và sự chuyển hóa không
ngừng của xã hội. Các quốc gia CS còn lại như Trung Cộng, Việt Nam tìm mọi cách
để ngăn chận sự phát triển tự nhiên của văn minh con người, cố tình che đậy,
bưng bít thông tin nhưng chỉ làm chậm lại tiến trình cách mạng dân chủ một thời
gian ngắn mà thôi. Cuộc chiến tranh xói mòn từng mảnh nhỏ này đang diễn ra từng
giờ, từng phút và phần thắng đang nghiêng dần về phía người dân.
Tham nhũng thối nát, chạy đua vũ trang và trung ương
không giữ được địa phương
Thập niên 1970 Liên Xô có vẻ trong vị trí ổn định và có ảnh
hưởng quốc tế nhất. Vị trí của Liên Xô lên cao tại Phi Châu, Trung Đông và Á
Châu. Tuy nhiên sau cuộc gặp thượng đỉnh Vladivostok giữa Leonid Brezhnev và Tổng
thống Hoa Kỳ Gerald Ford tình hình bắt đầu đổi khác. Nền kinh tế Liên Xô suy sụp
dần vì hơn 30%, nhiều phân tích cho rằng hơn một nửa, ngân sách quốc gia phải đổ
vào cuộc chạy đua vũ trang với Mỹ. Giống như đòn kinh tế Mỹ đang áp dụng hiện
nay đối với Vladimir Putin, thập niên 1980, Hoa Kỳ cũng thỏa thuận với Saudi
Arabia để giữ giá dầu thấp nhằm đánh vào nền kinh tế sống nhờ xuất cảng dầu khí
của Liên Xô.
Gorbachev kế thừa một “sự nghiệp cách mạng” nhưng trong thực
tế một gánh nặng của chủ nghĩa độc tài toàn trị kéo dài từ 1917 cho đến tháng 3
năm 1985, thời gian ông được chọn làm tổng bí thư đảng. Cơ chế chính trị trung
ương không giữ được các cộng hòa địa phương. Trước Giáng Sinh 1991 vài ngày, 11
nước cộng hòa Xô Viết gồm Ukraine, Liên Bang Nga, Belarus, Armenia, Azerbaijan,
Kazakhstan, Kyrgyzstan, Moldova, Turkmenistan, Tajikistan và Uzbekistan tuyên bố
họ không còn là những tiểu quốc trong Liên Bang Xô Viết. Bốn nước Estonia,
Lithuania, Latvia, Georgia chọn nghiêng hẳn về phía Tây Phương thay vì theo
Nga.
Không có con đường nào khác dành cho các lãnh đạo CS
Chế độ CS là một chế độ đi ngược dòng phát triển văn minh
nhân loại và quyền con người như Mikhail Sergeyevich Gorbachev xác nhận trong
diễn văn từ chức “hệ thống toàn trị đã ngăn chận một quốc gia để trở nên giàu
có và thịnh vượng, hệ thống đó phải bị giải thể.” Điều đó đã xảy ra tại Nga,
Đông Âu, Phi Châu và đương nhiên sẽ xảy ra tại Trung Cộng và Việt Nam. Cách mạng
dân chủ là một tiến trình không thể nào đảo ngược. Các lãnh đạo CSVN chỉ có một
trong hai chọn lựa, hoặc như Mikhail Gorbachev hoặc như bị lật đổ như Nicolae
Ceausescu, Erich Honecker chứ không có chọn lựa thứ ba nào.
Trần Trung Đạo
