"Vấp phải đời phàm tục
Chiếc thuyền tình vỡ tan..." 1
Họ gặp nhau khoảng giờ Tỵ, một ngày thu. Hôm ấy Nguyễn Trãi từ Côn Sơn trở lại
Đông Đô, ông ghé nghỉ ở một quán khách ven đường. Cùng đi với ông có Hoàng môn
thị lang Thái Quân Thực.
Đông Đô - ở thế kỷ thứ XV dưới triều vua Lê Thái Tôn có vẻ đẹp của người đẹp mê
ngủ. Nắng ngoài đường rực rỡ. Những hàng cây cơm nguội nở hoa. Những cây dương
liêu ngơ ngac buồn. Trời rất xanh. Giữa trời có đám mây tràng trông hệt dáng điệu
một nhà hiền triết. Thoắt cái, gió xua mây đi, nhà hiền triết biến thành con
chó xồm lớn.
Nguyễn ngồi yên lặng, ông nâng chén rượu mà Thái Quân Thực vừa dốc ở, trong nậm
ra. Đúng lúc ấy thì Nguyễn Thị Lộ cùng Thị nội cung tần Trịnh Ngọc Yến bước
vào. Nguyễn cũng chẳng để ý. Mắt ông đăm đắm nhìn những tăm rượu sủi lên trong
chén. Tưởng như có tiếng ong bay đâu đây. Thời tiết nóng nực, một thứ nóng uể
oai, rất dễ là m người ngủ gật. Câu chuyện giữa Nguyễn và Thái Quân Thực rơi rạc.
Thái Quân Thực biết Nguyễn đang có tâm sự trong lòng, vì vậy chuyện được vài
câu ông không nói năng gì nữa mà cứ một mình thản nhiên đánh chén. Ông kệ cho
Nguyễn chìm đắm tư lự một mình.
Ở một góc quán khác, Nguyễn Thị Lộ và Thị nội cung tần Trịnh Ngọc Yến đã an vị.
Người hầu bàn đang hỏi món ăn. Vẻ sốt sắng của người hầu bàn làm Nguyễn để ý.
Ông nước mắt lên nhìn và nhận ra Nguyễn Thị Lộ. Tạo hóa đã dày công chuẩn bị
cho cuộc gặp gỡ này những 29 năm 9 tháng 10 ngày.
Lúc này, ở ngoài phố vọng lại tiếng rao của hàng quà rong
nghe rất động lòng. Nguyễn nhận ra Nguyễn Thị Lộ. Trong giây khắc, trái tim ông
ngừng đập. Con người cũ trong ông chết đi. Giây khắc sau ông sống lại, bắt đầu
chuyển thành con người khác. Nguyễn cau mày. Ông đã gặp người này ở đâu? Từ bao
giờ.
Ở đâu? Từ bao giờ? Nguyễn căng óc suy nghĩ...
Có lẽ từ lâu lắm. Từ khi còn nằm trong bụng mẹ ông đã bắt gặp khuôn mặt này rồi.
Ký ức vụt dậy nhanh như tia chớp. Ông không nhớ gì cả. Không - có khuôn mặt ấy
trong ký ức ông. Ngôi nhà ven sông...Góc thành Nam, lều một gian...Chặng đường
rừng xa vắng...Buổi gặp mặt Lê Lợi lần đầu...Những đêm chong đèn viết “Bình Ngô sách"...Hội thề Lam Sơn...Những lần hành quân vất vả.
Buổi tiễn đưa Vương Thông...Bữa thiết triều đầu tiên ở điện Kính thiên...Những
ngày tù ngục...Không thấy có khuôn mặt người phụ nữ này.
Nguyễn vẫn suy nghĩ. Thoáng câu thơ cũ xen ngang:
Tây tân sơ nghị trạo
Phong cảnh tiện giang hồ..."
Bến Tây thuyền mới ghé mái chèo, thoắt cái phong cảnh đã là giang hồ rồi.
"Hồi thủ Đông Hoa địa
Trần ai giác dĩ vô"
Ngoảnh lại nhìn chỗ của Đông Hoa là nơi phồn hoa thì đã thấy mình không còn là
bụi bặm nữa. Nguyễn suy nghĩ. Trán ông cau lại. Mắt ông vẫn đăm đăm nhìn về
phía Nguyễn Thị Lộ. Thực ra, nếu lúc ấy Thái Quân Thực ngồi yên thì chăng xảy
ra chuyện gì. Song, Thái Quân Thực dõi theo ánh mắt Nguyễn và thốt ra câu hỏi định
mệnh:
- Người quen à?
Câu hỏi nhắc Nguyễn đứng dậy. Định mệnh mượn lời Thái Quân Thực làm một cú đẩy
vào số phận Nguyễn. Ông bước như đạp mây đến chỗ hai người phụ nữ. Ông chào, vừa
sốt sắng, vừa tự tin,. lại vừa háo hức. Ông xưng danh. Ông nói về mình. Ông nhận
ra vẻ thích thú trong ánh mắt nàng. Họ làm quen nhau. Ông được biết tên nàng là
Nguyễn Thị Lộ. Tên của nàng không gây được ấn tượng gì cho ông. Nàng mời ông đến
chơi. Ông vui vẻ nhận lời. Buổi đầu làm quen chỉ độ khoảng giập bã trầu. Nguyễn
cáo lui. Ông quay về chỗ Thái Quân Thực.
"Hồi đầu tam thập niên tiền sự
Mộng lý du du cánh mạc tầm..."
Quay đầu nhớ lại ba chụt năm về trước mà trong mộng mịt mù không tìm ra được.
- Ở nàng, rạng lên một ánh sáng linh điệu từ phía bên ngoài,
không trùng lên con người thật của nàng. Bởi thế nàng bị tan giữa đám đông,
không ai nhận ra. Người ta chỉ biết có hình hài. Tướng ẩn...
Nguyễn nghĩ vậy. Ông lén ngắm nàng một lần nữa. Ông bị rung chuyển. Ông cũng
không biết rằng số phận hai người từ nay đã được ràng buộc với nhau. Nơi nào giữa
xa xôi kia trong vũ trụ mênh mông, tạo hóa mỉm cười. Thái Quân Thực hỏi Nguyễn:
- Người quen à?
Nguyễn gật đầu.
Thái Quân Thực không biết rằng ông vừa chứng kiến cuộc gặp gỡ tình duyên hết sức
oái oăm, đến mãi sau này người ta còn nhắc.
° ° °
Khi Nguyên Trãi đến thăm Nguyễn Thị Lộ thì lúc ấy nàng đang vận một bộ áo xoàng
xĩnh trong nhà. Nàng định thay áo thì Nguyễn ngăn lại. Nguyễn kéo ngọn nến về
phía mình để nàng ngồi chìm trong phía bóng tối. Nguyễn đưa mắt nhìn đâu đó qua
cửa sổ. Lúc này ở ngoài trời khoảng không hư áo lắm, lẫn lộn những bụi hơi nước
của tiết trời thu, ánh sáng lắt lay của ngọn đèn lồng ngoài đường và ráng hoàng
hôn yếu ớt phía trởi Tây còn sót lại:
Nguyễn bận bịu cả ngày. Ông chỉ rảnh rang vào chập tối....
Cho đến lúc ấy, có lẽ cũng chẳng xảy ra chuyện gì nếu Nguyễn Thị Lộ tầm thường
như những phụ nữ khác. Nàng không súng sính bởi học vấn hoặc phẩm hạnh,cũng
không cứng nhắc bởi đồ lót mình. Nàng trinh bạch, điềm tĩnh và cương nghị. Vẻ
trinh bạch ấy của nàng khiến ông thắt tim lại lo sợ. Nguyễn đã hiểu bao điều khốn
nạn diễn ra xung quanh. Bao nhiêu phàm tục của ngày hôm nay, hôm sau, hôm sau nữa...?
Rồi còn tháng tới?
Họ nói chuyện về mùa màng, những việc xảy ra trong cung từ khi vua Lê Thái Tổ
băng hà, những bài thơ chữ Hán của Nguyễn viết ở Côn Sơn, cuộc đời gian truân của
ông, phép ứng xử của đẳng cấp quý tộc mới được hình thành...Câu chuyện lan man,
vui vẻ, có lẫn những nhận xét sắc sảo. Nguyễn hết sức ngạc nhiên trước trí lự
phi thường của Nguyễn Thị Lộ. Thường ít có người theo kịp những dòng suy nghĩ sắc
bén của ông. Ông gần như không có bạn, không có tri âm tri kỷ. Dưới một bề
ngoài bình thản, rụt rè, Nguyễn giấu mình trong vỏ ốc.
Nguyễn Thị Lộ theo sát những ý nghĩ của Nguyễn. Nàng thường tóm tắt được ý nghĩ
của Nguyễn bằng một hai từ hết sức chính xác, giản dị. Điều ấy kích thích trí
tưởng tượng bay bổng và thỏa mãn những căng thẳng trong tinh thần ông. Nàng
không hề vướng bận bởi các thành kiến xã hội và các quy ước xã giao thông tục.
Người ta luôn lầm lẫn...
Nguyễn nói. Nàng lắng nghe. Nàng hình dung người ta lầm lẫn thế nào. Gà nhầm với
cuốc. Chó nhầm với dê. Lễ nhạc cũng nhầm. Đường hướng cũng nhầm. Con người hành
hạ nhau, lăng nhục nhau. Nàng nhận ra mối quan tâm của Nguyễn là to lớn. Ông là
một nhà duy mỹ, trước hết là nhà duy mỹ. Đạo đức duy mỹ chất chứa hiểm nguy, chất
chứa phiêu lưu nhưng nó sâu sắc, không bịp bợm, hắn nó giá trị gấp triệu lần thứ
đạo đức duy lý trắng trợn của trật tự bầy đoàn.
Thời gian trôi nhanh. Họ cảm thấy như đã thân nhau. Nguyễn cố ghìm điều mong muốn
được vuốt ve bàn tay nàng. Từ trong thành, vọng lại tiếng trống điểm canh. Yên
lặng dễ sợ. Tiếng côn trùng ùa vào căn phòng riết róng và buồn bã. Thậm chí
nghe rõ cả tiếng hạt sương rơi trên tàu lá tiêu.
- Rồi cái chết...
Nguyễn nói. Nàng hình dung người chết nằm dưới đất. Đêm tối hoàn toàn. Đêm tối
vĩnh viễn. Rất nhiều đất, hết lớp này lớp khác, cứ thế mãi mới đến được mặt đất.
Trên mặt đất là cỏ ấu, cỏ gà cỏ chân chim, cỏ gianh, cúc, thầu dầu, cả xương rồng
nữa. Những con kiến đen, kiến đỏ, kiến gió, kiến bọ đọt chạy nháo nhác. Không
ai biết dưới đất có con người đang nằm, cứ thế tự tiêu đi, vừa nằm vừa hồi tưởng.
Chỉ được hồi tưởng thôi. Chỉ có cách duy nhất là hồi tưởng. Vĩnh viễn chỉ biết
hồi tưởng. Ngậm miệng lại. Không được nói. Không được cựa mình. Vọng lại tiếng
trống điểm canh. Nguyễn cáo lui. Nàng tiễn ông ra cửa...Theo thói quen, nàng
nhăn mũi. Nguyễn bật cười. áo ông vướng vào gốc bạch đào trước cửa. Nàng cúi xuống
gỡ áo cho ông. Cây đào tươi tốt, đang vào nụ. Nàng hỏi ông có thích hoa không?
Chính ông cũng không biết nữa.
Nàng bỗng hỏí xin ông một bài thơ hoa. Ông vui vẻ gật đầu. Họ quay trở lại
phòng khách. Sẵn nghiên bút, Nguyễn vén ống tay áo và những lời thơ xuất thần
tuôn trào như nước chảy:
Một đóa đào hoa khéo tốt tươi
Tường xuân mơn mởn thấy xuân cười
Động phong ắt có tình hay nữa
Kiện tiển mùi hương dễ động người.
Động người hoa khéo tỏ tinh thần
ít bởi vì hoa, ít bởi xuân
Rỉ sứ chim xanh đừng chuốc lỗi
Bù trì đã có khí hồng quân.
Khí hồng quân hãy sá tài qua
Chớ phụ xuân này chớ phụ hoa
Hoa có ý thì xuân có ý
Đâu đâu cũng một khí dương hòa.
Khí dương hòa há có tư
Năng một hoa này nhẫn mọi loài
Tính kể chỉn còn ba tháng nữa
Kịp xuân mựa để má đào phai.
Má đào phai hết bởi xuân qua
Nêú lại đâm thì liền luống hoa
Yến sở Dao - trì đà có hẹn
Chớ cho Phương Sóc đến lân la
Phương Sóc lân la, đã hở cơ
Mấy phen trộm được há tình cờ
Có ai ướm hỏi tiên Vương Mẫu
Tin khá tin mà ngờ khá ngờ...".
° ° °
Khi Nguyễn gặp vua Lê Thái Tôn bày tỏ những ý tưởng của ông, thực ra trong thâm
tâm Nguyễn cũng thừa hiểu sự vô nghĩa của việc mình làm. Những năm gắn bó với
vua Lê Thái Tổ từ ngày khởi nghiệp đã cho ông những kinh nghiệm cay đắng về thế
sự. Những buổi trò chuyện với Nguyễn Thị Lộ giúp Nguyễn nhiều điều. Trong vắt
như nước suối, nàng lặng lẽ để cho ông gạn lọc những ý tưởng của mình. Hoàn
toàn giản dị, nàng chảy một cách từ từ, chậm rãi, tự tin, vừa độ lượng, vừa ích
kỉ chính trong dòng đời. Chỉ nhìn thấy nàng, Nguyễn nhận ra ngay ông đã sai lầm
hoặc ông đã đúng trong các suy luận. Nàng chẳng hỏi ông nghĩ gì và các suy luận
ấy của ông đầu cuối ra sao, xuất phát từ đâu, đến đâu chấm dứt. Nguyễn so sánh
những ý tưởng mơ hồ trong đầu óc ông với cách nàng quét nhà hoặc nàng ngáp ngủ.
Chỉ có nàng mới có khả năng siêu phàm giúp ông đối chiếu cái thế giới ảo vô
hình với cái thế giới thực hưu hình quanh mình, điểu mà ông biết chắc chắn ông
có hoài công đi khắp thế gian ông cũng chẳng tìm ra được một người phụ nữ thứ
hai như vậy.
Từ nhỏ, Nguyễn đã sớm nhận ra sự lạc loài của ông giữa đám đông. Ông như khoai
giữa ngô, như lạc giữa vừng. Ông là một thứ chất liệu khác. Ông cô đơn chính với
đồng loại của mình. Gặp Nguyễn Thị Lộ, Nguyễn sống ráo riết hơn và nghiêm nhặt
hơn. Ông rà xét lại mình và nhận ra một loạt yếu kém trong phương diện tinh thần
cũng như cách tổ chức cuộc đời. Cho đến lúc này, Nguyễn mới có thể cắt nghĩa được
bản chất các sự kiện đã từng diễn ra với ông và cả triều đại.
Trước đây, khi dâng “Bình Ngô sách" cho
Bình Định Vương Lê Lợi, Nguyễn đề xuất tư tưởng nhân nghĩa, ông coi nó
là máu thịt dân tộc, là nguyên tắc ứng xử giữa con người. Nguyễn đã hướng về
tuyệt đối. Song chính Nguyễn đã một chiều, thậm chí không tưởng. Lê Lợi tỉnh
táo hơn, nhận ra Nguyễn đã mắc bẫy bởi chính tư tưởng của mình. Lê Lợi biết tư
tưởng đó chỉ là ngọn cờ khởi sự chứ không phải phương pháp. Hơn nữa, ngọn cờ ấy
chỉ phù hợp với tình trạng khốn cùng về vật chất của đám đông trong từng khoảng
thời gian nhất thời. Lê Lợi vĩ đại vì đã thực tế hơn Nguyễn về cuộc sống. Nguyễn
vốn giàu tưởng tượng - hình dung ra những bi kịch tập thể nhưng Lê Lợi biết chắc
chắn chỉ có những bi kịch cá nhân và chỉ là những bi kịch cá nhân, mãi mãi là
những bi kịch cá nhân. Nguyễn tôn sùng đám đông nhưng Lê Lợi tin chắc chỉ có những
cá nhân siêu việt mới có khả năng gây men cho lịch sử. Lê Lợi hiểu rõ khả năng
tạo dựng và khả năng phá bỏ của Nguyễn nhưng Nguyễn lại không có khả năng giữ
nguyên tình trạng. Giữ nguyên tình trạng đòi hỏi một sự ngu xuẩn phi thường, một
sự ngu xuẩn thiên tài. Bao giờ cũng vậy, giữ nguyên tình trạng đòi hỏi những
con bệnh lớn.
Nguyễn xem xét lại mình và ông hoảng sợ bởi những tham vọng mơ mộng của mình.
Nguyễn hiểu những khó khăn của việc thi hành đạo. Oái oăm ở chỗ đạo là thứ danh
không phải là danh, điều ấy đẻ ra những khó khăn trong xuất xứ. Chính Khổng Tử
cho rằng người làm quan là để thi hành điều nghĩa chứ đạo thì chẳng thi hành được.
Nguyễn Thị Lộ lo lắng bởi những đổi thay trong tinh thần Nguyễn. Nàng cũng
không hiếu Nguyễn đến với nàng với mong muốn gì? Thực ra, Nguyễn mong muốn ở
chính bản thân. Ông cô đơn giữa đời như một hành tinh hoặc một ngọn gió. Điều ấy
khiến nàng xót xa. Nguyễn biết gắn bó với nàng là ông ẹhuốc họa vào mình. Nhưng
biết thế, Nguyễn vẫn gắn bó với nàng. Bởi nàng là Nguyễn Thị Lộ.
Vì nàng là Nguyễn Thị Lộ.
Chỉ có một Nguyễn Thị Lộ
Còn Nguyễn, Nguyễn đâu có hai cuộc đời? Rồi ngày nào đấy Nguyễn cũng chết đi,
trên nấm mộ chỉ có cỏ xanh. Như bao người khác.
Chỉ có cỏ xanh: cỏ ấu, cỏ gà, cỏ chân chim, cỏ. gianh, cúc, thầu dầu, xương rồng.
Những con kiến ca hát.
Và chúng ca hát theo kiểu kiến.
° ° °
Không thể nói Nguyễn Trãi đã sống thanh thản dưới triều vua Lê Thái Tôn. Vị vua
trẻ sớm nắm quyền lực, lại ít kinh nghiệm sống, chỉ thích sự chiều nịnh hơn là
nói thẳng, những cột trụ nhà nước như bọn Lê Ngân, Lê Sát, Lê Văn Linh, Lê
Hy...đều là những chính khách xuất thân giang hồ, trị nước bằng mưu mẹo chứ
không xuất phát từ đạo và luật. Thêm nữa, bọn Lương Đăng và Hạ Đăng Đắc xúm lại
phò nịnh, đẩy lòng kiêu ngạo của người có thế lực lên tột bực. Giới quý tộc
cung dình mới qua được một đời còn hết sức quê mùa về lối sống, chưa có được đời
sống tinh thần vương giả, luôn nhầm lẫn giả thật, thực hư. Hơn nữa, ý thức xây
dựng một tập đoàn quyền lực dựa trên đạo nghĩa, kỷ cương không được củng cố.
Cung đình giống như nơi tụ họp các anh hùng lục lâm, chỗ nhóm lửa, chỗ thổi
cơm, chỗ múa giáo, chế được đặt ra do vui chuyện mà định. Trên các chân dung
chính khách chỉ nhìn thấy các cơ mặt bất động hoàn toàn, biểu thị tinh thần
chính trị tù đọng tột cùng. Số trẻ trung hơn, dễ thấy trên gương mặt họ những
nét chối bỏ thẳng thừng học vấn, chỉ chờ đón tiếp nhận cảm giác lạc thú.
Nguyễn sống âm thầm. Khi về Côn Sơn, khi ra Đông Đô, chẳng nơi nào ông thấy yên
ổn. Nội tâm ông sôi réo, thúc giục. Ông tránh các tình huống pìlải tự biểu hìện.
Những mũi tên đố kị hằn thù rình ông từ bốn phía.
Nguyễn Thị Lộ biết rõ giá trị con ngươl Nguyễn. Nàng thông cảm những nỗi dày xé
trong tâm hồn ông. Nàng biết ông đang chạy tế lên phía trước trong hệ thống tư
tưởng đương thời, vừa hung hãn, vừa tuyệt vọng.
Mới đầu, nàng quý trọng ông theo cách người ta quý trọng một con thú hiếm, giống
như quý trọng một con tê giác độc nhất có hai sừng. Dần dần, nàng hiểu ra rằng
ông không trông chờ ở nàng điều ấy. Nguyễn đến với nàng bằng tình yêu thương
tuyệt vọng đốl với con người, vừa đọ lượng, vừa bao dung, vừa đầy kinh nghiệm.
Ông yêu thương nàng bằng toàn bộ tri thức văn hóa cùng sự từ tế ở trong lòng
ông.
Cuối cùng điều ấy cũng đến. Nguyễn ngỏ lời cầu hôn với nàng giản dị và mạch lạc.
Chắc khi đứng trước Vương Thông, Mã Kỳ, Phương Chính...Nguyễn cũng thế này. Thoạt
tiện, cung cách ấy dễ gây ấn tượng về một con người chán đời khủng khiếp, ai biết
đằng sau cung cách ấy là một khốí lửa khổng lồ Nguyễn bày tỏ với nàng như thể một
việc tình cờ hoặc tiện dịp. Nàng biết ông hoang mang. Những sóng gió trong cuộc
đời khiến ông không còn tự tin mình nữa. Hết sức nhạy cảm, nàng thấy thương xót
ông tận đáy lòng. Nàng biết, Nguyễn phải ngăn ngừa cảm xúc chính mình. Nàng chỉ
gợn chút hợm hĩnh lạnh lẽo, ông sẽ biến mất; còn nàng đa cảm nồng nàn ông cũng
bỏ đi. Bao nhiêu công việc đang chờ đợi Nguyễn. Ông đâu phải là người trăng gió
đa tình. Hôm Nguyễn ngỏ lời cầu hôn, trời mưa như trút. Đồn rằng hôm ấy có rồng
bay trên sông Cái.
° ° °
Họ tao thân cho nhau vào một buổi đêm yên tĩnh. Ngọn nến để ở một góc phòng
kiên nhẫn cháy. Nguyễn Thị Lộ biết Nguyễn cũng kiên nhẫn cháy như thế khi hình
bóng nàng nằm giữa tim ông.
Nàng quay lưng về phía Nguyễn, cởi xiêm áo lộn qua đầu. Thân hình dài dài,
thanh mảnh của nàng hiện ra lấp loáng trong bóng tối. Khi nàng luồn vào, nằm
nép bên Nguyễn, ông lặng người đi, lòng ngập tràn tình cảm biết ơn vô hạn. Nguyễn
lắng nghe tiếng nàng thở dốc. Ông mỉm cười trong bóng tối khi nghĩ rằng cả
nàng, cả ông, cả hai hệt như hai đứa bé con. Nguyễn vùi đầu vào bộ ngực mảnh khảnh
của nàng. Cảm giác về sự bé nhỏ yếu ớt của nàng, của con người nói chung giữa tự
nhiên mênh mông, giữa vũ trụ mênh mông khiến lòng ông nhói đau. Ông, chính ông
chứ không ai khác, ông phải chứng tỏ một điều gì đấy bởi sự tốt đẹp thật sự
trong thế giới này.
Họ nằm yên lặng, vui thích lắng nghe những tiếng lách tách cháy từ ngọn nến.
Nguyễn cũng đã cháy như thế, cháy bùng như một ngọn đuốc dẻo dai, kiên cường cho
đến trót đời.
Nguyễn Trãi đã trải qua không biết bao nhiêu thăng trầm, bao nhiêu đau đớn, bất
hạnh, bao nhiêu niềm vui, nỗi buồn, bao nhiêu vinh quang kể từ ngày ấy. Không một
người thưởng nào có được số phận lạ lùng như ông trong 500 năm nay.
500 năm, tức là năm thế kỷ.
Nguyễn Huy Thiệp
|
Từ một ý thơ của Maiacôpxki
|
