"Cán ngố", đối tượng chính của
chợ trời Sài Gòn sau 30/4/75
“Mại dzô… Mại dzô… Đồng hồ mười hai trụ đèn, không người lái, hai cửa sổ… Xem
thử đi các đồng chí… Cái đồng hồ này đáng giá cả một gia tài, nhưng bây giờ chỉ
bán với giá ủng hộ…
Chụp ảnh lấy liền chỉ mất 30 giây bằng máy Polaroid tối tân của Mỹ… Chụp đầy đủ
cả bộ Đạp-Đổng-Đài để làm kỷ niệm… Chỉ còn một ít giấy ảnh, chụp ngay kẻo hết...
Giá chỉ một ngàn đồng Ngụy một tấm”…
Vài bộ đội tần ngần dừng chân đứng lại, một chú thắc mắc:
- Chụp 30 giây "nà thế lào"? - Chỉ sau 30 giây là đồng chí có một tấm
ảnh bên cạnh xe đạp, đồng hồ đeo trên tay và radio đeo bên nách… Chụp đi đồng
chí rồi gửi về Bắc làm kỷ niệm, chỉ mất có 1 đồng tiền mới, không có tiền mới
thì trả tiền Ngụy cũng được!
‘Đạo cụ’ của anh thợ chụp hình gồm chiếc xe đạp, cái vỏ radio bằng da và nếu
người chụp không có đồng hồ anh ta sẵn sàng cho mượn để thực hiện một bộ sưu tập
Đạp-Đổng-Đài như quảng cáo.
Radio thì ở miền Nam hầu như gia đình nào cũng có, nào là Sony, National,
Zenith... có đủ cả AM lẫn FM.
Tình thế đã thay đổi nên nhu cầu nghe radio không còn cần thiết, cách tốt nhất
là đem ra chợ trời bán lấy tiền mua gạo.
Xe đạp thì Sài Gòn cũng không hiếm và chạy đầy đường, kiểu cách thì đa dạng
không như xe Phượng Hoàng của Trung Quốc vốn lâu nay làm chúa đường phố Hà Nội.
Chợ trời là ‘nền kinh tế mới nổi’ trong thời kỳ Sài Gòn vừa đổi chủ. Chợ trời,
ve chai, lạc xoong nở rộ khắp hang cùng ngõ hẻm. Bụng đói nên mọi người phải ra
đường kiếm kế mưu sinh. Trong hàng ngũ dân chợ trời, những người chân chính kiếm
sống gồm đủ thành phần.
Người ta đồn ca sĩ Thái Thanh đi bán xôi ở khu vườn hoa Công lý, nhạc sĩ Hoài Bắc
(Phạm Đình Chương) ra chợ trời Sài Gòn. Thế là gần như ban Thăng Long xuống đường
hợp ca bản… chợ trời!
Nhà văn Nguyễn Thụy Long với tác phẩm nổi tiếng Loan Mắt Nhung vốn hiền lành là
thế nhưng cũng phải chạy chợ trời để nuôi con khi bị vợ bỏ. Nguyễn Thụy Long
tâm sự: “Ra chợ trời có nhiều mánh kiếm ăn nhưng tôi chẳng được ‘quý phái’ như
nhiều tay chợ trời khác.
Như ký giả Hồng Dương buôn bán vàng ở chợ Lê Thánh Tôn, vải vóc, quần áo cũ hay
sách báo lậu, môi giới ăn hoa hồng. Tôi cũng là dân chợ trời nhưng mua đi bán lại
vài ba cái bù loong dỉ nên rất là đói rách…”
Nhà giáo vì ‘mất dạy’, ‘vô lương’ nên phải đứng chợ trời. Công chức mất sở làm
phải ra chợ trời còn sĩ quan VNCH bận đi tù lao động khổ sai... Từ xưa, trong mắt
số đông người miền Nam, chợ trời đồng nghĩa với sự lừa đảo, dối trá, ma lanh,
láu cá. ‘Dân chợ trời’ là một cụm từ miệt thị chỉ những tay mua bán theo cơ hội,
thời cơ nhưng trong thời điêu linh, Sài Gòn biến thành một cái chợ trời khổng lồ,
trong đó đủ các thành phần xã hội, thượng vàng hạ cám. Tất cả chỉ vì miếng ăn,
có cái tọng vào họng là được, bất kể sang hèn.
Chợ trời là một hiện tượng nở rộ tại Sài Gòn trong thời điêu linh, kể từ sau
30/4/1975. Về mặt kinh tế, những nơi nào có nhu cầu mua-bán thì ở đó có chợ trời.
Tuy nhiên, xét cho cùng, chợ trời thời điêu linh là một hình thức tự phát khi
nhu cầu của người miền Nam cần bán những mặt hàng được coi là không còn cần thiết
trong tình hình mới gặp nhu cầu của người mua là những người đến từ phương Bắc,
họ săn nhặt những mặt hàng lạ còn sót lại từ thế giới tư bản niền Nam.
Bước vào khu vục chợ trời, bạn sẽ được chào đón bằng câu: ‘Có gì bán không
anh?’. Nhiều người tỏ vẻ bất bình trước câu hỏi sỗ sàng đó, có người lại trả
đũa một cách khó chịu: ‘Tôi bán tôi, anh có mua không?’. Sau này, không ngờ câu
hỏi cay cú đó lại được sử dụng ở các chợ người, hay còn gọi là ‘chợ lao động’.
Ở gần khu vực tôi sinh sống có chợ trời Lăng Cha Cả. Chợ buôn bán đủ các loại mặt
hàng, từ ‘thượng vàng’ đến ‘hạ cám’. Tại đây, tôi đã từng đem bán cái nhẫn tốt
nghiệp United States Defense Language Institute và chiếc quần jeans có cái nhãn
Levi’s gắn bên cạnh túi.
Bán được 2 món đồ thấy nhẹ hẳn người vì không còn ‘tàn dư Mỹ Ngụy’ trên người
mà lại có tiền cho vợ con đong gạo ‘bông cỏ’, mua khoai lang sùng, khoai mì chạy
chỉ và cả ‘cao lương’ tức hột bo bo cứng như đá để độn cơm. Thật đúng là thời
‘cao lương mỹ vị’ đến độ ‘cao lương’ trở thành món tầm thường mà ai cũng ngán.
Phải nói là ngán ngẩm mới đúng.
Nhà văn Hoàng Hải Thủy vốn là người rất ít khi làm thơ nhưng chợ trời đã khiến
ông ‘tức cảnh’ với những dòng dưới đây:
Xem đồ ta, ngắm đồ người cho vui
Tìm vui chỉ thấy ngậm ngùi
Vỉa hè này những khóc cười bầy ra
Lạc loài áo gấm, quần hoa
Này trong khuê các, sao mà đến đây?
Chợ bầy những đọa cùng đầy
Vàng phơi nắng quái, ngọc vầy mưa sa
Bán đồ toàn những người ta
Mua đồ thì rặt những Ma cùng Mường
Chợ Trời hay Chợ Đoạn Trường
Đầu âm phủ, cuối thiên đường là đây!
Khỉ Trường Sơn vào thành
Ở chợ trời, người bán nhiều hơn người mua, dĩ nhiên đa số người mua là
những ‘Ma’ cùng ‘Mường’, họ là những từ phương xa đổ vào thành phố. Họ là những
kẻ ‘xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước’ và khi được đặt chân lên Hòn Ngọc Viễn Đông
họ ngỡ ngàng như trong mơ, hàng hóa phong phú như ở các nước… Đông
Âu!
Bên cạnh những kẻ đó là những tên bộ đội có tính ‘sĩ diện hão’ lố bịch. Hỏi bọn
chúng ngoài Bắc có ‘ti vi’ không, bọn chúng trả lời như một cái máy ghi âm
Akai: “Thứ đó chạy đầy đường”. Hình như, theo sự hiểu biết không qua ngọn cỏ của
bọn chúng, TV là một loại xe Honda nên chúng nói liều là… chạy đầy đường!
Đến khi thân nhân ở nước ngoài gửi quà về Việt Nam qua phi trường Tân Sơn Nhứt
và bưu điện đường Hai Bà Trưng lại phát sinh một nghề mới, nghề chợ trời mua
thu gom đồ. Họ bám lấy người đi lãnh đồ như ruồi, không tiền đóng thuế cho hải
quan, họ tình nguyện đóng thuế giùm, miễn là bán lại đồ cho họ.
Tôi đã chứng kiến nhiều cảnh cười ra nước mắt ở chỗ lãnh đồ gửi từ Mỹ về. Trong
thùng đồ gửi về có một cây thuốc lá Pall Mall. Cây thuốc thơm tho đã nằm trên
bàn kiểm hàng, thủ tục thuế má cũng đã đóng đủ cả chỉ còn việc người lãnh đồ chờ
nhận. Tuy nhiên, nhân viên hải quan (Quan Thuế) cho biết rằng thân nhân bên Mỹ
đã gửi đồ một cách… phạm pháp. Người lãnh đồ thắc mắc, hồi hộp hỏi:
- Thưa… trong những gói thuốc này có… héroin hay sao? - Không, nhưng nhà nước xử
nhẹ thôi, sẽ mua lại với giá chính thức, và cho lại anh một gói hút lấy thảo gọi
là tình nghĩa với bà con. Người lãnh đồ sống trong tâm trạng của kẻ đi xin và
được cho những gì… nhà nước không cấm. Thuốc Pall Mall vẫn bày bán trên lề đường
Đồng Khởi, hồi xưa gọi là Tự Do. Người ta mới hiểu ra, thuốc lá tịch thu ở chỗ
lãnh đồ có chân chạy ra đường Đồng Khởi.
Hàng từ ngoại quốc gửi về, nằm trong kho, người nhận quà được giấy báo, đôi khi
hỡi ơi, chỉ còn thùng bị rút ruột hoặc bị đánh tráo. Vải từ bên Mỹ gửi về cho
thân nhân ở quê nhà toàn dệt ở Việt Nam, nhà máy dệt Nam Định chẳng hạn.
Gặp những chuyện đó chỉ có nước cắn răng chịu trận. Thân phận con kiến sao kiện
được củ khoai. Chuyện đó xảy ra hàng ngày nên không còn là chuyện lạ. Người ta
nói rằng có nhân viên hải quan làm việc một năm trời, đồng lương ba cọc ba đồng
mà xây nổi nhà cao tầng giữa thành phố.
Rồi giai cấp mới làm kinh doanh qua việc nuôi chó bẹc giê kiếm lời. Một giai cấp
nhà giàu mới ra đời, người ta chăm sóc chó, cho chó ăn cả ký lô chả quế, ăn phở
tái nạm gầu. Lời đồn đại về lối sống của giai cấp mới này nhiều vô số kể, nhưng
tôi không thể tin hết nếu chưa kiểm chứng. Trong hồi ức này những điều tôi viết
ra đều đã được kiểm chứng và đúng là sự thật. Tôi không “bắt” ai phải tin hay
nghĩ gì khác.
Những ‘Ma’ cùng ‘Mường’, cán ngố cụ hồ sau khi sắm đồ chợ trời Sài Gòn mang quà
về quê Bắc
Cái cột đèn trong thành phố nó bị trồng cứng xuống lề đường nên đành đứng
nguyên một chỗ, còn đồ Mỹ có chân, nó chạy ra chợ trời! Nồi cơm điện, bàn ủi,
hay đổng-đài nó có thể chạy ra đến chợ trời Huỳnh Thúc Kháng, Tôn Thất Đạm. Nơi
đây người ta bán chúng với bất cứ giá nào, dân chợ trời mua tùy theo túi tiền
có sẵn và người mua về bao giờ cũng vui vì có được món hàng mà mình ao ước!
Chợ trời thuốc tây lớn nhất Sài Gòn trải dài suốt một con đường bên hông chợ
Tân Định. Người ta có thể tìm mua đủ các loại tân dược tại đây, từ những viên
thuốc cảm, sổ mũi, nhức đầu cho đến thuốc ‘đặc trị’ huyết áp, tiểu đường, thấp
khớp – cái thì còn ‘đát’ nhưng có cái hết ‘đát’ từ mấy năm về trước. Nguồn hàng
có xuất xứ đa dạng: thuốc từ các viện bào chế trước 1975, thuốc từ các nước ‘xã
hội chủ nghĩa anh em’ và sau này còn có cả thuốc từ các nước tư bản do thân
nhân từ nước ngoài gửi về.
Nguồn thuốc gửi về có đến 90% tìm đường ra chợ trời vì người nhận thuốc không
phải để uống mà để bán đi lấy tiền lo cơm áo hàng ngày. Người ta quan niệm, chống
đói quan trọng hơn chống bệnh tật gấp nghìn lần. Thân nhân ở nước ngoài được
báo là cứ gửi thuốc về, mặt hàng này có giá rất cao nếu so với quần áo, vải
vóc, mỹ phẩm, kẹo bánh.
Hơn nữa, trọng lượng lại rất nhẹ cân nếu so với các ‘hàng viện trợ’ khác, đỡ tốn
cước phí đối với người gửi. Từ Mỹ, từ Pháp cũng xuất hiện những công ty của người
Việt chuyên gửi thuốc tây về Việt Nam với danh sách các loại thuốc ‘hot’ nhất,
có nghĩa là bán được nhiều tiền nhất trên thị trường chợ trời.
Tại Sài Gòn có cả một hệ thống thu mua mặt hàng thuốc tây, họ là dân chợ trời
nhưng đến tận nhà. Hệ thống chân rết này bắt đầu từ những tay ‘cò’, có mặt tại
khu lãnh hàng trên phi trường Tân Sơn Nhứt hay bưu điện, thấy ai lãnh thuốc là
xin địa chỉ đến tận nhà để mua, vừa kín đáo lại vừa an toàn, không sợ công an
‘vồ’.
Dân chợ trời thuốc tây cũng xuất thân đủ mọi ngành nghề: từ ông dược sĩ chính
hiệu bị mất sở làm đến anh "sỹ quan ngụy" vừa tốt nghiệp nhà tù khổ
sai của cộng sản, từ tên chuyên nghiệp mánh mung đầu đường xó chợ đến kẻ trong
túi không có tiền uống cà phê cũng ra chợ trời buôn nước bọt. Họ đứng ra làm
trung gian, dẫn mối.
Bạn tù của tôi ra chợ trời kiếm ăn cũng không ít. ‘Tổng hành dinh’ của đám chợ
trời chúng tôi là nhà Nam ‘đầu bạc’ ở đường Hai Bà Trưng, ngay chân Cầu Kiệu,
nên rất gần với chợ trời thuốc tây trên đường Nguyễn Hữu Cầu, bên hông chợ Tân
Định. Nam vốn là bác sĩ Quân Y, khi đi tù cộng sản về sống chung với ca sĩ PHQ
và mở phòng mạch trên đường Triệu Quang Phục trong quận 5, Chợ Lớn. Căn nhà mặt
tiền đường Hai Bà Trưng vốn là của gia đình Quế nên được đám bạn chọn là nơi ra
vào từ chợ trời.
Thuốc tây thu gom ở chợ Nguyễn Hữu Cầu được gửi tạm tại đây trước khi sang tay,
mua đi bán lại. Mỗi khi bác sĩ Nam cần thuốc cho phòng mạch cũng đều nhờ anh em
chợ trời săn lùng, anh em không ra chợ trời Nam cũng sẵn sàng mua ủng hộ mỗi
khi có thuốc tây từ nước ngoài gửi về làm quà. Phần tôi thỉnh thoảng cũng có
chút quà nên nhờ Nam mua giúp. Tôi hiểu, những lọ vitamin nếu đem ra chợ trời
bán sẽ bị chê ỏng chê eo nên hễ có là tôi nhờ Nam mua… ủng hộ!
Nhóm chợ trời thuốc tây chúng tôi gồm đủ thành phần đã tốt nghiệp ‘đại học trại
tù cộng sản’: Huệ (sĩ quan Hải Quân… mắc cạn), Cường ‘điếc’ (Pháo Binh Thủy
Quân Lục Chiến nên tai bị nghễnh ngãng vì tiếng súng), chú Định (dân Quốc Gia
Hành Chánh, đã từng là phó quận), Quyền (Giảng viên trường Sinh Ngữ Quân Đội bị…
‘mất dạy’)…
Riêng tôi được miễn ‘công tác ra chợ trời thuốc tây kiếm sống’, thay vào đó là
chân ‘gia sư’ kèm Anh Văn cho Phương Hồng Quế, Phương Dung, Thu Hiền và một số
bạn bè của Quế cũng như con cái của các bạn. Ông thầy ngày một đông học trò nên
cuộc sống cũng có phần dễ thở trong suốt thời điêu linh.
Tan chợ, anh em thường tụ họp tại Hai Bà Trưng, thỉnh thoảng vào cuối tuần lại
chung tiền tổ chức ‘giải lao’ sau những ngày ‘hành sự’ tại chợ Nguyễn Hữu Cầu.
Tết Trung Thu, Quế lại còn tổ chức cho con cái ‘cái bang’ về Hai Bà Trưng đốt lồng
đèn, ăn bánh Trung thu…
Giờ thì anh em cải tạo, người nào cũng ‘sáu, bẩy bó’, lưu lạc bốn phương, kẻ ở
lại trong nước, người đã ra nước ngoài. Ngồi viết lại chuyện chợ trời để nhớ lại
một thời điêu linh.
Bài và ảnh của Nguyễn Ngọc Chính
