Tôi chưa tới Bhutan, một vương quốc nằm trên sườn đông của rặng
Hy Mã Lạp Sơn, kẹp giữa hai cường quốc Trung Hoa ở phía bắc và Ấn Độ ở phía
nam, nổi tiếng là biệt lập với thế giới bên ngoài cho tới vài ba thập niên trở
lại đây.
Gần đây theo dõi thông tin về dự án xây dựng một thành phố tân lập đầu tiên có tên rất Thiền, là Mindfulness City (tạm dịch là Thành phố Chánh niệm, bạn đọc nào có tên hạp hơn thì xin đóng góp), ở thị trấn Gelephu, một địa danh cực nam sát biên giới với Ấn Độ. Đồ án thiết kế đô thị độc đáo này do một hãng kiến trúc Đan Mạch thực hiện.
Tôi không khỏi tò mò. Do đấy, đây không phải là một bài du
ký, mà là một bài tìm hiểu về dự án độc đáo này trong một bối cảnh đất nước
cũng độc đáo không kém.
Trái, bản đồ Vương quốc Bhutan trên
sườn đông rặng Hy Mã Lạp Sơn. Phải, Bhutan giáp gianh hai đại cường Trung Hoa ở
phía bắc và Ấn Độ ở phía nam. Thị trấn Gelephu ở sát biên giới với Ấn Độ, nơi
tân thành phố Mindfulness sẽ được thiết lập, nằm ở phía nam cách thủ đô Thimphu
239 km/149 miles, bay khoảng một tiếng nhưng đường bộ sẽ mất 8 tiếng vì chưa được
phát triển. (Bản đồ Google)
Bhutan, với chính sách Tổng Hạnh phúc Quốc gia–Gross National Happiness (GNH)–đặt
hạnh phúc của người dân lên hàng quốc sách thay vì là thành đạt kinh tế, và đã
từng được mệnh danh là Shangri-La, một thứ Vườn Địa đàng, cuối cùng. Du lịch
Bhutan được biết cũng không dễ và cũng không rẻ, vì chủ trương hạn chế du khách
để bảo vệ nền văn hóa theo truyền thống Phật giáo rất đặc thù và môi trường
thiên nhiên tinh khiết của một đất nước dân số chưa tới một triệu này.
Dự án Gelephu Mindfulness City (GMC) được đề ra nhằm phát
triển kinh tế, và một trong những mục tiêu có lẽ là quan trọng hơn cả, đó là nhằm
ngăn chặn tình trạng “chẩy máu chất xám”—brain drain—và đồng thời để lôi kéo sự
trở về của những người trẻ đã bỏ nước ra đi tìm cơ hội kinh tế ở nước ngoài, đặc
biệt ở Úc, từ nhiều năm qua, nhất là từ sau đại dịch COVID-19. Mục tiêu này đã
được chính vị vua trẻ Jigme Khesar Namgyel Wangchuck, 44 tuổi, tuyên
bố trong buổi mít tinh năm ngoái khi thông báo với toàn dân về dự án
GMC này.
“Các bạn [những người đã bỏ nước ra đi] luôn ở trong tâm trí
Ta,” vị vua trẻ nói, giọng chân thành. “Các bạn là một trong những lý do chúng
ta hình thành dự án Gelephu. Mặc dù các bạn ở xa nhưng Ta biết trái tim các bạn
vẫn ở với chúng ta tại Bhutan, vẫn mong mỏi hồi hương về với gia đình và bằng hữu.
Nếu các bạn có thể chọn lựa, các bạn chắc sẽ chọn nơi đây. Dự án Gelephu sẽ tạo
cơ hội cho các bạn trở về.”
Vài nét về Vương Quốc Bhutan
Bhutan, tên chính thức là Vương quốc Bhutan, là một quốc gia
nhỏ không giáp biển (landlocked), nằm trên dãy núi Himalaya ở Nam Á. Bhutan, tiếng
bản địa là Druk Yul, có nghĩa là “Đất của Rồng Gầm” (Land of the Thunder
Dragon), được thành lập từ năm 1644. Bhutan hiện theo thể chế quân chủ lập hiến,
với vua đứng đầu nước, và một nội các do một thủ tướng cầm đầu điều hành việc
quốc gia.
Hiện Bhutan do vua Jigme Khesar Namgyel Wangchuck, người đã
lên ngôi từ năm 2006. Cha của ông, Vua Jigme Singye Wangchuck, là
người đã dân chủ hóa đất nước và chuyển đổi Bhutan từ chế độ quân chủ chuyên chế
sang chế độ quân chủ lập hiến với cuộc bầu cử đầu tiên diễn ra vào năm 2007.
Thay vì phải đợi cha qua đời, vị vua hiện tại lên kế vị khi mới 26 tuổi, sau
khi tốt nghiệp đại học bên Anh, vì cha ông quyết định thoái vị nhường ngai vàng
lại cho con.
Người dân Bhutan tự hào vì mình luôn là một đất nước độc lập,
một phần cũng nhờ địa thế hiểm trở, chủ trương tự cô lập hóa của giới hữu trách
để bảo vệ truyền thống văn hóa và môi trường thiên nhiên, với một chính sách đối
ngoại qua sự liên kết chặt chẽ với quốc gia dân chủ Ấn Độ ở phía nam. Khoảng
trên 760.000 người sống ở Bhutan. Người dân và chính phủ Bhutan tự hào về nền
văn hóa dựa trên Phật giáo Tây Tạng của họ. Có tới 97% dân Bhutan theo đạo Phật.
Thủ đô của Bhutan là Thimphu, với dân số 80,000 người và
không một trụ đèn giao thông, và vẫn do cảnh sát chỉ đường từ một cái chòi đặt
giữa các bùng binh. Ngôn ngữ chính là tiếng Dzongkha. Nhưng Anh ngữ là ngoại ngữ
chính trong chương trình giáo dục, như Ấn Độ, do đấy hầu như ai trong giới trẻ
của quốc gia này cũng nói thông thạo tiếng Anh.
Bhutan nổi tiếng là vùng
thiên nhiên tinh khiết và được bảo tồn.
Cho đến năm 1974, Bhutan đóng cửa với thế giới bên ngoài.
Bây giờ mọi người có thể đến thăm đất nước này, nhưng chỉ với số lượng nhỏ. Tuyền
hình mới hiện hữu từ năm 1991, và Internet từ năm 1999. Để tới thủ đô Thimphu,
du khách chỉ có thể bay tới sân bay quốc tế duy nhất ở quận Paro, cách thủ đô
Thimphu có 50 km, tức 31 miles, nhưng phải mất trên một tiếng xe hơi vì đường
vòng vèo qua nhiều chỗ núi non hiểm trở.
Mặt hàng xuất khẩu chính của Bhutan là thủy điện được bán
cho Ấn Độ. Nền kinh tế của Bhutan dựa vào nông nghiệp và lâm nghiệp, cung cấp
sinh kế chính cho hơn 60% dân số sống ở vùng nông thôn. Nông nghiệp bao gồm chủ
yếu là trồng trọt tự cung tự cấp, không dùng phân hóa học, và chăn nuôi. Những
ngọn núi trùng điệp khiến việc xây dựng đường sá cũng như các cơ sở hạ tầng
khác trở nên khó khăn. Lợi tức trung bình của dân Bhutan là 3,491 Mỹ kim vào
năm 2022, đứng thứ 153 và nằm trong số những nước nghèo nhất thế giới. Tổng sản
phẩm quốc nội chỉ là 2,653 triệu Mỹ kim và đứng thứ 178, theo Quỹ Tiền tệ Quốc
tế IMF.
Hiến pháp Bhutan duy trì 70% đất nước bao phủ bởi cây rừng,
vây quanh bởi những ngọn núi cao tuyết phủ, và theo tuyền thuyết đấy là nơi các
thần linh ngự trị, không ai được phép leo núi trừ vài chuyên viên có nhiệm vụ
đo đạc băng tuyết. Cây rừng muốn chặt cho công cuộc xây cất cũng phải có phép của
nhà vua mới được chặt. Với một hệ thống đường xá ít được phát triển, do đấy ít
xe cộ, và ít hay không bị kỹ nghệ hóa, Bhutan là quốc gia trung hòa carbon, với
tổng lượng khí carbon dioxide (CO2) thải ra môi trường cân bằng với lượng CO2
được hấp thụ bởi cây rừng. Nhờ đó, Bhutan là quốc gia có carbon âm duy
nhất trên toàn thế giới.
Tuy nhiên, Bhutan hiện lại đang chịu ảnh hưởng nặng nề bởi
hiện tượng nhiệt hóa toàn cầu làm băng trên núi tan rã thành thác nước chảy siết
kéo theo nạn đất đá sạt lở nhiều nơi, tàn phá nhà cửa ruộng đồng ở vùng dưới thấp.
Tổng Hạnh phúc Quốc gia là gì?
Tuy thuộc thành phần quốc gia chậm phát triển về kinh tế, phần
lớn là do chính sách bảo tồn văn hóa truyền thống và môi trường, dân Bhutan lâu
nay lại được coi là một dân tộc hạnh phúc nhất thế giới, theo tiêu chuẩn của quốc
sách Tổng Hạnh phúc Quốc gia (Gross National Happiness—GNH) đã được ghi trong
Hiến pháp vào năm 1972. Quan điểm về hạnh phúc này bắt nguồn từ một triết lý Phật
giáo, theo đó, “việc vun trồng hạnh phúc cá nhân hoặc tập thể là trọng tâm của
triết học Phật giáo thực tiễn. Hạnh phúc là một phẩm chất của tâm trí phát xuất
từ một thái độ tích cực trong đó gồm có ý định không bao giờ làm hại người
khác, mong muốn giúp đỡ và hỗ trợ những người xung quanh và luôn hài lòng với
cuộc sống của mình,” theo một tài
liệu nghiên cứu về nguồn gốc của chính sách Tổng Hạnh phúc Quốc gia.
Trong bài này, người viết sẽ dùng GNH chỉ chính sách Tổng Hạnh phúc Quốc gia.
Theo đó, GNH bầy ra một thước đo trực tiếp hơn cho hạnh phúc
tập thể thông qua việc nhấn mạnh sự hòa hợp với thiên nhiên và chọn lọc các giá
trị văn hóa, như được thể hiện trong chín lĩnh vực hạnh phúc và bốn trụ cột của
chính sách GNH. Chín lãnh vực của hạnh phúc là sức khỏe tâm lý, sức khỏe thể chất,
việc sử dụng thời gian, giáo dục, đa dạng văn hóa và khả năng phục hồi, quản trị
tốt, sức sống cộng đồng, đa dạng sinh thái và khả năng phục hồi, và mức sống.
Và bốn trụ cột của Tổng Hạnh phúc Quốc gia gồm: 1) Phát triển kinh tế trong chiều
hướng tạo một xã hội bền vững và công bằng; 2) Bảo tồn môi trường, 3) Bảo tồn
và phát huy văn hóa; và 4) Quản trị tốt.
Được xây dựng trên bốn trụ cột trên–phát triển bền vững, bảo
tồn văn hóa, bảo tồn môi trường và quản trị tốt—chính quyền Bhutan đã nỗ lực đảm
bảo rằng sự tiến bộ là mang lại lợi ích cho mọi khía cạnh của cuộc sống, từ
phúc lợi xã hội và kinh tế đến sức khỏe văn hóa và môi trường. Bhutan đã tạo ra
một xã hội cân bằng và hài hòa, đặt ưu tiên trên hạnh phúc hơn là của cải vật
chất qua việc tập trung vào hạnh phúc và phúc lợi chung của mọi người dân.
Dân Bhutan có thực sự sung sướng không? Giữa năm ngoái,
Trung tâm Nghiên cứu Bhutan và Tổng Hạnh phúc Quốc gia thông
báo việc hoàn tất bản tường trình cho năm 2022. Theo một
bản phân tích, mặc dù trải qua đại dịch COVID, hạnh phúc quốc gia của
Bhutan đã không giảm mà còn gia tăng so với mấy năm trước, với tổng số cảm thấy
hạnh phúc là 93.6%, từ rất hạnh phúc (9.5%) tới khá hạnh phúc (38.6%), tới hạnh
phúc vừa phải (45.5%). Chỉ có 6.4% là không cảm thấy hạnh phúc.
Nguồn: kuenselonline.com
Vậy tại sao Bhutan bị ‘chẩy máu chất xám’?
Trước cả khi xẩy ra đại dịch COVID, nhiều người trẻ đã bỏ nước
ra đi, phần lớn là sinh viên đi tìm cơ hội học hành. Nhưng kể từ khi xẩy ra đại
dịch, số người ra đi có phần gia tăng và không chỉ gồm toàn sinh viên mà cả nhiều
công chức và chuyên gia, phần lớn tới Úc, nơi mà khả năng Anh ngữ của họ giúp họ
thích ứng dễ dàng. Theo Cục Thống kê Úc, khoảng 13,270 người Bhutan di cư đến
Úc trong năm 2022-2023, tương đương 1.7% dân số Bhutan năm 2021.
Trung tâm Nghiên cứu Bhutan và GNH lần đầu tiên đã làm một
cuộc thăm dò ý kiến qua cuộc khảo sát 181 người Bhutan để tìm hiểu lý do tại
sao người Bhutan bỏ đi nước ngoài hoặc có dự tính như vậy trong tương lai. Đây
là cuộc khảo sát lớn nhất cho đến nay, theo tờ The Bhutanese. Trong số nhưng người
được thăm dò ý kiến, 35 người đã di cư, 46 người đang có dự định di cư, 69 người
có thể làm như vậy trong tương lai và 24 người không có ý định làm như vậy. Họ
bao gồm 120 công chức, 23 người từ lãnh vực tư nhân, 16 thanh niên thất nghiệp,
chín người từ các tập đoàn, năm sinh viên, bốn Desuups (tức Gardians of Peace,
các tình nguyện viên giữ hòa bình), hai nông dân và hai người từ lực lượng vũ
trang. Hai câu hỏi chính được đặt ra: trước hết là về lý do đi du lịch hoặc dự
tính du lịch của họ, và thứ hai là nhận thức của họ về lý do tại sao những người
khác lại ra đi.
Các câu trả lời cho thấy các lý do ra đi chủ yếu là vì lợi tức,
cơ hội tốt hơn, vì lạm phát, việc làm và tương lai tốt đẹp hơn, và một số lý do
khác ít quan trọng hơn.
Về cơ hội kinh tế, nhiều người trẻ Bhutan tìm kiếm cơ hội việc
làm tốt hơn và thu nhập cao hơn ở nước ngoài. Triển vọng kinh tế ở các quốc gia
như Úc thường được coi là hấp dẫn hơn so với Bhutan. Về giáo dục, nhu cầu tiếp
cận giáo dục đại học và các chương trình đào tạo chuyên ngành ở nước ngoài là một
yếu tố quan trọng khác. Nhiều sinh viên đến Úc vì các trường đại học danh tiếng
và cơ hội giáo dục. Về phẩm chất cuộc sống, một số người Bhutan nhận thấy cuộc
sống, bao gồm chăm sóc sức khỏe, cơ sở hạ tầng và lối sống tốt hơn ở các quốc
gia như Úc. Ngoài ra, lạm phát và chi phí sinh hoạt cao ở Bhutan, cũng như tại
các nước kể từ đại dịch COVID, cũng thúc đẩy nhiều người tìm kiếm sự ổn định
tài chính tốt hơn ở nước ngoài.
Với một quốc gia dân số chưa tới một triệu, dù số người ra
đi chỉ đôi ba chục ngàn, song lại là thành phần ưu tú, đây phải là một quan tâm
đáng kể. Do đấy mà giới hữu trách ở Bhutan cảm thấy phải làm một cái gì để ngăn
tình trạng “chẩy máu chất xám” và lôi kéo những người đã ra đi trở về, qua dự
án Mindfulness City.
Thế nào là một Thành phố Chánh niệm?
Thú thật là người viết không biết phải dịch chữ
“mindfulness” ra sao cho thích hợp ngoài chữ “chánh niệm” do Google Translator
dịch từ chữ trong tiếng Anh. Chỉ xin mô tả bên dưới để độc già nào đó giỏi khoa
ngôn ngữ có thể nêu ra một cụm từ thích hợp và chính xác hơn. Tạm thời xin dùng
chữ GMC, viết tắt của Gelephu Mindfulness City.
Dự án GMC do hãng kiến trúc Đan Mạch Bjarke Ingels Group, tắt
là BIG, có trụ sở tại Copenhagen và New York, vẽ
kiểu, đặt căn bản trên nguồn gốc sâu xa từ văn hóa Phật giáo của Bhutan, các
nguyên tắc Tổng Hạnh phúc Quốc gia (GNH) và di sản tinh thần của đất nước này.
Quy hoạch tổng thể (master plan) nhằm mục đích tạo ra một môi trường cân bằng
giữa thiên nhiên và nhu cầu của người dân, nhằm thúc đẩy phúc lợi, sức khỏe,
giáo dục và đa dạng văn hóa.
Phim giới thiệu đồ án Gelephu Mindfulness City, https://www.youtube.com/watch?v=3slabVxbx8Y
Thành phố tân lập này sẽ nằm ở thị trấn hiện hữu Gelephu ở
miền nam Bhutan, gần biên giới với Ấn Độ. Đây là một khu vực bao quanh bởi núi,
rừng và sông, và một môi sinh đa dạng. Đồ án bao gồm cảnh quan thiên nhiên, với
35 sông suối chảy qua vùng đất được chọn vì đó là khu bằng phẳng nhất của vương
quốc.
Bố cục đô thị trên một diện tích 1,000 km2, tức 386 square
miles, gồm một chuỗi các hệ sinh thái liên kết với nhau và các khu dân cư sống
động, gợi hứng từ dòng chảy của sông và suối. Thành phố sẽ gồm: một sân bay quốc
tế; hệ thống đường sắt; một đập thủy điện kết hợp với một ngôi đền; quảng trường
cho các sinh hoạt cộng đồng và đa dạng; công nghệ xanh; cơ sở giáo dục gồm trường
đại học và các cơ sở giáo dục khác; trung tâm y tế; trung tâm văn hóa trưng bầy
hàng dệt may và truyền thống của Bhutan; và hệ thống cầu vừa cho giao thông vừa
chứa các sinh họat văn hóa.
Vị trí của thành phố tương lai Gelephu được bao bọc bởi 35
con sông. Khi sông băng ở dãy Himalaya tan chảy, dòng sông mở rộng và sâu hơn.
Bhutan cũng còn có mùa gió mùa (monsoon). Và với sự thay đổi khí hậu, hệ thống
sông lạch sẽ có nhiều nước hơn. Hãng kiến trúc BIG đề xuất thiết kế thành phố
xung quanh những dòng sông luôn thay đổi này, với hai bên sông là ruộng lúa.
Ngoài ra, Bhutan còn có gần 700 con voi, chúng di chuyển từ cao nguyên xuống đồng
bằng bao quanh Gelephu để qua Ấn Độ, nên đề án Gelephu cũng tạo các hành lang tự
nhiên xung quanh các con sông, có thể rộng tới nửa dặm để bảo tồn sinh thái
này.
Kỹ thuật thiết kế đô thị bao gồm các biện pháp bền vững nhằm
chống lũ lụt trong mùa bão, như thiết lập ruộng lúa hai bên sông để thấm nhận
nước tránh gây ra lũ lụt. Đường phố được lát bằng vật liệu thấm nước để nước
mưa có thể thấm vào lòng đất, đảm bảo khả năng đề kháng ngập lụt. Các tòa nhà mới
sẽ sử dụng vật liệu địa phương như gỗ, đá và tre, và vẽ theo mô típ bản địa.
Dự án hiện vẫn đang trong giai đoạn thiết kế và sẽ được thực
hiện qua đầu tư của quốc gia Bhutan và quốc tế. Thời gian chính xác để hoàn
thành vẫn chưa được xác định, nhưng các dự án phát triển đô thị quy mô lớn thuộc
loại này thường mất nhiều năm, nếu không là nhiều thập niên.
Với quyền tự chủ hoàn toàn về hành pháp, lập pháp và tư
pháp, Thành phố Chánh niệm Gelephu (GMC) áp dụng một mô hình độc đáo, gọi là
khu hành chánh đặc biệt nhằm tạo điều kiện dễ dàng cho việc đầu tư, dập
theo khuôn
mẫu vùng kinh tế đặc biệt của Singapore, hoàn toàn độc lập với hệ thống
hành chính hiện hành ở Vương quốc Bhutan. Theo cựu thủ tướng Tiến sĩ Lotay
Tshering, một thành viên trong nhóm điều hành công cuộc thực hiện GMC và hiện
hành nghề giải phẫu ở Gelephu, dự án này cho phép các quốc gia, người dân và
công ty trên khắp thế giới đầu tư 100% vào việc xây dựng một thành phố hoàn
toàn không có carbon, lấy thiên nhiên làm cốt lõi.
“Chúng tôi không xây dựng bất kỳ thành phố thông thường
nào,” Tiến sĩ Tshering cho biết trong một cuộc phỏng
vấn với tạp chí The Week của Ấn Độ. “Nhà vua đặt GMC dựa trên năm
nguyên tắc sáng lập chính. Đầu tiên là sức khỏe, sẽ có sự kết hợp giữa Đông y
và Tây y, kết hợp giữa hệ thống y tế hiện đại và truyền thống. Yếu tố thứ hai
là giáo dục – những gì bạn học phải được áp dụng vào cuộc sống hàng ngày. Thứ
ba là năng lượng bền vững, vì toàn bộ cuộc sống của chúng ta phụ thuộc vào nó.
Nó phải hoàn toàn xanh và có thể tái tạo [renewable]. Thứ tư là tâm linh và thứ
năm là quản trị tài nguyên.”
Vua Jigme Khesar Namgyel Wangchuck nhìn nhận các khó khăn
kinh tế của Bhutan trong bài diễn văn tuyên bố sự hình thành dự án tân đô thị
Gelephu nhân Ngày Quốc gia vào cuối năm 2023. Ông cũng bầy tỏ niềm thông cảm việc
nhiều người dân đã phải bỏ nước ra đi tìm cơ hội kinh tế và giáo dục ở nước
ngoài, đặc biệt tại Australia, và ông tin rằng trong thâm tâm họ vẫn mong có
ngày hồi hương. “Dự án Gelephu [Midfulness City] sẽ tạo cơ hội cho các bạn
trở về quê hương vậy,” nhà vua nói trước tiếng hoan hô vang dậy trong quảng trường,
phải. (Ảnh trích https://www.youtube.com/watch?v=wygbvrXKGdo )
Sau khi hoàn thành, Thành phố tân lập Gelephu có thể ảnh hưởng
đáng kể đến hình ảnh quốc tế của Bhutan, tạo điều kiện cho Bhutan kết nối nhiều
hơn với mạng lưới kinh tế và văn hóa toàn cầu. Giới hữu trách Bhutan hy vọng dự
án Gelephu cũng sẽ trở thành một mẫu mực cho sự phát triển đô thị bền vững và
có ý thức trên toàn thế giới.
Trùng Dương
[td2024-12]
