Nhà nhiếp
ảnh Nick Út (đầu tiên ở bên phải) trong chuyến đi về VIệt Nam tháng 6-2015
Câu
chuyện về nhà nhiếp ảnh Nick Út và bức ảnh “Em bé Napalm”, mới đây được nhà
bình luận Đức Hồng viết trên BBC tiếng Việt, đã khởi đi rất nhiều tranh luận
của người Việt trong và ngoài nước. Bằng giọng văn thuyết phục và quả quyết,
ông Đức Hồng cho thấy sau bức ảnh “Em bé Napalm” đó còn nhiều điều chưa nói
hết, khiến lâu nay nhiều người Việt Nam vẫn lầm tưởng.
Bài viết
đặt một câu hỏi – rất hiển nhiên – mà cũng rất cay đắng, vì sao cái gọi là nạn
nhân chiến tranh xâm lược của Đế Quốc Mỹ, cuối cùng đã tìm cách đào thoát và
được giúp tị nạn ở phương Tây, chứ không ở lại Việt Nam. Nạn nhân đó cũng không
muốn được hưởng vinh quang như một biểu tượng chống chiến tranh. Và rồi cô Kim
Phúc, nhân vật chính trong bức ảnh đó, có hài lòng cho cuộc đời trở thành điểm
tựa đẹp nhất cho quân đội miền Bắc Việt Nam hay không?
Sự thật
là năm 1992, cô Kim Phúc đã thoát khỏi Việt Nam, tị nạn ở Canada để không biến
mình thành công cụ truyên truyền cho một phía, cũng như tác giả Đức Hồng đặt
lên một câu hỏi rất đáng chú ý rằng năm 1972, những người lính Cộng sản Bắc
Việt đang làm gì ở đất của miền Nam trong một hiệp định phân chia đất nước vẫn
còn hiệu lực, và vì sao “các em nhỏ ấy lại chạy về phía lính Việt Nam Cộng hòa
để kêu cứu mà không một chút sợ sệt, sao các em không chọn những người lính
Cộng sản Bắc Việt cũng đang lẩn trốn ở ngay gần đó?”.
Sự thật
ít người biết là gia đình cô Kim Phúc cũng bị đánh tư sản vào năm 1975. Cả nhà
sống rất khó khăn. Năm 1982 khi một phóng viên Đức đến Việt Nam để tìm lại nhân
vật lịch sử trong bức ảnh “em bé Napalm” thi Phúc bị ép trở thành một nhân vật
tuyên truyền. Mọi thời gian sinh hoạt của cô Kim Phúc đều bị công an kiểm soát
chặt chẽ. Thậm chí Kim Phúc bị buộc thôi học trường đại học Y khoa ở Sài Gòn,
về sống ở quê Trảng Bàng để tiện dễ kiểm soát ngôn ngữ tuyên truyền. Sau đó,
khi lấy chồng là một du học sinh sống ở Cuba, nhân một chuyến đi, máy bay ngừng
chặng ở Gander, Newfoundland (Canada), Kim Phúc cùng chồng trốn khỏi sự kiểm
soát của công an viên đi kèm và xin tị nạn. Mọi sự kiện này không là lời kể
miệng, mà được bày tỏ công khai trên trang web riêng của Kim Phúc tên là Kim
Foundation, quỹ từ thiện do cô sáng lập và cũng như trong quyền hồi kí The Girl
in the Picture.
Cùng với
những câu hỏi của tác giả Đức Hồng, cũng có một câu hỏi khác được đặt ra, là
một người phóng viên của AP, vì sao từ vị trí là một nhiếp ảnh gia ghi chép sự
kiện một cách trung dung, ông Nick Út dần dần biến mình thành một người quảng
bá sai ý nghĩa của bức ảnh, biến mình thành một nhân vật tuyên truyền?
Trong
cuộc tranh cãi về sự kiện ông Níck Út trở lại Việt Nam lần này, họa sĩ Trịnh
Cung nêu một ý kiến khác. “Nếu là một phóng viên có đạo đức, Nick Út đã phải có
một thái độ khác. Trái lại, ông Út đã biến cơ hội giữ lại khoảng khắc thương
đau của một sinh mệnh, tạo hào quang cho mình, mà không đứng về sự thật của nạn
nhân trong suốt nhiều năm liền”, họa sĩ Trịnh Cung nói, ”giả sử khi được trao
giải Pulitzer, ông Nick từ chối và trao tặng cho nạn nhân mà ông chụp được, có
lẽ ông đã giải bày được một cách khiêm tốn về cơ may – hơn là tài năng – và tỏa
sáng gấp bội lần hơn lúc này”.
Nhưng
điều quan trọng là bên cạnh sự thật ít ai biết về cô Kim Phúc khi phải đào
thoát sang Canada – trong số ít đó có ông Nick – thì dường như ông cũng tảng lờ
việc đứng về phía nỗi khổ và khó khăn của cô Kim Phúc, và chỉ bám chặt vào bề
mặt bức ảnh để nuôi ánh hào quang cho mình, phản bội lại đạo đức nghề nghiệp
báo chí, là phải nói thật về điều mình thấy.
Đạo đức
nghề nghiệp đó, đã được chứng minh như chuyện nhà nhiếp ảnh Eddie Adams với bức
ảnh chấn động thế giới về tướng Nguyễn Ngọc Loan khi bắn phục binh Bắc Việt Bảy
Lốp vào năm 1968. Sau khi biết được sự thật, nhất là khi nghe tin tướng Loan
qua đời, Eddie Adamas đã nói với báo chí rằng ông đã rất hối hận vì bức ảnh đó
làm hại một tướng quân và làm hại một chế độ. Đạo đức con người cũng đã được
thể hiện, khi diễn viên Jane Fonda đi ra miền Bắc Việt Nam cổ vũ cho cuộc chiến
tranh tương tàn vào năm 1972. Nhiều năm sau, nhiều lần, người diễn viên này đã
bày tỏ sự hối hận vô bờ bến về hành động của mình khi biết rõ mọi chuyện. Thậm
chí năm 2015, bà Jane Fonda lập lại lời xin lỗi đến các cựu chiến binh Mỹ một
lần nữa về bức ảnh đó, ngay sau khi có chuyện kể rằng vào gần ngày 30-4, một
cựu binh Mỹ gặp bà ở ngoài đường đã nhổ nước miếng xuống đất và mắng “bitch”.
Nhưng
Nick thì không. Đặc biệt sẽ càng không lâu hơn nữa, khi gần đây, có người đưa
lên trên mạng các bức ảnh cho thấy ông đứng selfie cạnh tượng đồng của lãnh tụ
lừng danh của đảng CSVN, ông Hồ Chí Minh. Dù có thể việc selfie đó chỉ nhằm làm
trơn tru cho việc triển lãm ảnh chiến tranh Việt Nam của AP, cũng như việc ra
sách của ông Nick trong nước.
Chắc chắn
trong các buổi ra sách, và ký tặng, ông Nick cũng sẽ không nói gì về sự thật
sau bức ảnh của cô Kim Phúc, và cũng sẽ im lặng như một sự tán đồng với hệ
thống truyên truyền Nhà nước rằng đó chính là bức ảnh tố cáo tội ác xâm lược
của đế quốc Mỹ.
Ngẫm nghĩ
riêng, và đôi khi lại thấy chạnh lòng cho nhà nhiếp ảnh của nhà nước Việt Nam,
ông Đoàn Công Tính.
Khác với
ông Nick Út, ông Đoàn Công Tính là một nhà nhiếp ảnh chiến trường thật sự và
lăn lộn với tất cả những hình ảnh mà ông ta có được. Thực tế là ông Tính không
có ý định tham gia Pulitzer hay hoạt động nhiếp ảnh gì của bọn phương Tây tư bản
phản động cả. Ông chỉ có tinh thần trong sáng của một nhà nhiếp ảnh nỗ lực phục
vụ theo mệnh lệnh, và ông cố gắng làm tốt mọi thứ. Gần đây, việc phát hiện
ông thay nền khác cho đẹp hơn trong một bức ảnh chiến tranh nổi tiếng
của ông, thật ra chỉ là một trong những ý định tiếp tục làm đẹp nhất phần công
việc tuyên truyền theo chỉ đạo của mình, mà suốt đời ông đã phục vụ trung
thành. Về một ý nghĩa nào đó, Đoàn Công Tính không có lỗi, thậm chí đáng khen
ngợi.
Sai lầm ở
đây là giới nhiếp ảnh phương Tây đã háo hức chọn ông Tính để đưa ông vào một
môi trường khác mà ông không hề có kinh nghiệm, cũng ông Tính cũng không hình
dung rồi mình sẽ ra sao. Những nhà nhiếp ảnh chiến tranh phương Tây thật sự trở
thành những kẻ ngốc nghếch khi không hiểu rằng nhiếp ảnh phục vụ tuyên truyền ở
Việt Nam, cũng như nhiều nước xã hội chủ nghĩa khác là có thể làm mọi thứ, miễn
sao đạt mục đích. Trong khi đó, nhiếp ảnh phương Tây cần giá trị nguyên gốc của
sự kiện. Khác biệt về môi trường và con người rất rõ.
Đặt sai
vị trí, có thể làm hỗn loạn nhiều thứ trong dòng chảy thời gian của con người.
Như bức ảnh của Eddie Adams hay của Jane Fonda chẳng hạn. Nếu để nguyên giá trị
của ông Đoàn Công Tính trong thời đại và môi trường phụng sự Đảng và Nhà nước –
ông sẽ mãi mãi tỏa sáng và đáng ngưỡng mộ. Cũng như ông Nick Út sẽ mãi mãi tỏa
sáng với bức ảnh “Em bé Napalm” trong sự im lặng thỏa hiệp và lừa dối của ông.
Nếu để ca
ngợi, tôi sẽ chọn ông Đoàn Công Tính, vì ông Tính không có gì khác,
ngoài “sự thật” mà ông chân thành phô bày với tất cả mọi người. Dù trơ trẽn
nhưng ít ra ông đã làm tốt bổn phận bề tôi của mình.
