Có một
tượng đài Phượng hoàng gãy cánh tại Sài Gòn, đặc biệt trong lòng người yêu nhạc
trẻ miền Nam. Tượng đài nằm im lặng trong trái tim mỗi người, nhưng luôn ngân
vang với những câu hát trở thành lịch sử âm nhạc hiện đại của Việt Nam – vốn
từng mở màn cho một giai đoạn cách tân âm nhạc độc nhất vô nhị.
Thật khó
biết là nhạc sĩ Lê Hựu Hà qua đời vào lúc nào. Theo báo cáo pháp y, người ta
chỉ tìm thấy ông vào ngày 11 tháng 5, 2003, nhưng dự đoán thời gian qua đời có
thể từ 5 ngày trước. Lê Hựu Hà là một người cô đơn. Và những ngày cuối đời của
ông lại càng cô đơn hơn khi đi về chỉ một mình, đóng cửa lặng lẽ đọc sách, nghe
nhạc, mở ti vi cho có tiếng người chung quanh mình. Chính vì ti vi vẫn mở suốt
nhiều ngày liền, nên chung quanh hàng xóm không ai ngờ rằng ông đã qua đời. Chỉ
đến khi vài người bạn đến tìm, gọi chuông không được thì sau đó mọi người mới
phát hiện rằng ông đã đi rất xa rồi.
Những
ngày bạn bè đến thăm nhạc sĩ Lê Hựu Hà lần cuối, Lúc ấy, trời lất phất mưa, mây
trĩu xám. Đám tang vừa phải và khiêm tốn, không khác gì tính cách của ông lúc
sinh thời. Nhạc sĩ Minh Châu tay cắp giỏ, ánh mắt bàng hoàng “lẽ nào vậy sao?”.
Minh Châu vốn là một người yêu say đắm dòng nhạc Phượng Hoàng với những bài hát
mà nhạc sĩ Lê Hựu Hà khai sinh. Anh ghé qua thắp nén nhang với chiếc áo sơ-mi
bó, quần ống hơi loe, không khác gì thập niên 60, thì thầm “chừng nào chúng ta
lại có một Lê Hựu Hà hay Nguyễn Trung Cang?”.
Câu hỏi
đó thật khó trả lời. Phượng Hoàng sinh ra từ lửa và hóa kiếp trong lửa, tuần
hoàn vô lượng. Nhưng để nhận biết là điều bất khả. Thật khó hình dung nền nhạc
trẻ Việt Nam thập niên 60-70 nếu không Lê Hựu Hà, Nguyễn Trung Cang, Elvis
Phương… thì hôm nay sẽ là gì? Ban nhạc Phượng Hoàng của Lê Hựu Hà thành lập năm
1963, với chủ trương dứt khoát của Lê Hựu Hà là “người Việt phải chơi nhạc
Việt”, nhằm tạo một khuynh hướng khác biệt với hàng loạt các nhóm nhạc trẻ lúc
đó, phần lớn đang cover lại các bài hát ngoại quốc, và lấy tên tiếng nước ngoài
như The Enterprise, CBC, The Dreammers, Les Vampires… nhạc trẻ thuần Việt được
coi như khai sinh từ đó. Nếu lịch sử âm nhạc Anh Quốc có cột mốc vĩ đại từ cuộc
nói chuyện vô tình trên tàu điện giữa Paul McCartney và John Lennon, thì ở Việt
Nam cũng có chương lịch sử âm nhạc kỳ thú từ sự kết nối giữa Lê Hựu Hà và
Nguyễn Trung Cang.
Là một
ban nhạc rất trẻ, nhưng các sáng tác của Lê Hựu Hà và Nguyễn Trung Cang làm
không ít người sửng sốt về tính triết lý sâu đậm trong ca từ. Nếu Nguyễn Trung
Cang vung vẩy tung tóe màu sắc hiện sinh với Mặt Trời Đen, Sống Cho Qua Hôm
Nay… thì Lê Hựu Hà dàn trãi từ khuynh hướng yêu tha nhân vô kiện của Kant cho
đến tâm trạng hippy phản chiến, kêu gọi yêu thương. Trong các phẩm của Lê Hựu
Hà, là niềm yêu tha nhân dù khổ đau vẫn phải gìn giữ như một định mệnh “Hãy cứ
yêu thương người – dù người không yêu ta”. Từ cảm giác đó, Lê Hựu Hà bước theo
lộ trình nhận thức thế giới không khác gì John Lennon từ việc viết về tình yêu
cho đến hát về người nghèo khó, về một cuộc sống đầy súng đạn và hận thù. Hãy
Nhìn Xuống Chân hay Lời Người Điên… là một dòng phát triển rất đặc biệt của
nhạc sĩ Lê Hựu Hà bên cạnh những bài tình ca nhạc trẻ độc đáo của ông. Chỉ tiếc
là sau 1975, chế độ kiểm duyệt của Nhà nước Cộng sản đã bóp chết không ít niểm
cảm hứng và sự phát triển của nhiều văn nghệ sĩ, trong đó có nhạc sĩ Lê Hựu Hà.
Nhạc sĩ
Phạm Duy, lúc sinh thời không phải là người dễ tính, cũng đã phải thốt lên rằng
âm nhạc của Phượng Hoàng đầy chất tâm hoặc (psychedelic culture) và phản ánh
một tâm thức của thế hệ trẻ không lối thoát trong một xã hội chiến tranh, bất
an không hồi kết. Sau tháng 4/1975, khi bị buộc phải đi học tập cải tạo tư duy
với các cán bộ cách mạng, nhạc sĩ Lê Hựu Hà cũng phải viết tự kiểm, nhận định
rằng âm nhạc của ông là thứ suy đồi và tiểu tư sản thối nát. Nhưng Lịch sử âm
nhạc Việt Nam đã may mắn biết mấy khi có được dòng nhạc “thối nát” đó làm nền
tảng cho mọi phát triển hiện đại sau này. Lê Hựu Hà cũng như nhiều nhạc sĩ miền
Nam tự do khác, cũng được khuyến cáo viết những tác phẩm cho nền “văn hóa mới”
– một nền văn hóa mà không ít người vẫn tự hỏi nó sinh ra từ đâu, để làm gì?
Có một
điều không may cho nhạc sĩ Lê Hựu Hà là sau 1975, có một trung tâm sản xuất
băng nhạc chống Cộng lấy tên Phượng Hoàng, cho ra chương trình và gửi vào trong
nước. Trong thời buổi còn chưa đủ sức phân biệt được trắng đen, công an đã coi
nhạc sĩ Lê Hựu Hà như là một trong những thành phần sản xuất chương trình đó.
Đã vậy, có lúc ông còn bị Sở VHTT Cộng sản những ngày đầu kiểm soát miền Nam
nhầm lẫn tên ban nhạc của Lê Hựu Hà và hệ thống tình báo Phượng Hoàng của VNCH.
Hai điều đó hoàn toàn không liên quan. Ủy ban tình báo Phượng Hoàng, vốn là tên
gọi khác của Intelligence and Operations Coordinating Centre, do giám đốc CIA
thời đó là William Colby dựng nên, hoạt động từ 1967 và chấm dứt vào 1973. Vốn
đã bất đắc chí vì thời cuộc, việc bị truy vấn bởi công an mật vụ liên tục trong
thời gian đó đã khiến nhạc sĩ Lê Hựu Hà trở nên trầm uất, và luôn lo sợ. Thậm
chí, khi đi đường, nghe tiếng còi của cảnh sát giao thông cũng làm ông kinh
hoảng, dừng xe, dù đó không phải là chuyện của ông. Đã vậy, sau năm 1968, bị
gọi nhập ngũ, nhạc sĩ Lê Hựu Hà đến học tại trường Bộ Binh Thủ Đức, rồi làm
việc ở Cục Quân Nhu, và dù không cầm súng bắn phát nào, nhưng do mang lý lịch
là “ngụy quân” nên sự nghiệp của ông không bao giờ có thể nối tiếp trọn vẹn được
nữa.
Những khó
khăn từ vật chất cho đến đời sống tinh thần vẫn đeo đuổi đến tận ngày nhạc sĩ
Lê Hựu Hà qua đời, dù tài năng của ông vẫn chinh phục mọi giới. Những tác phẩm
mới sáng tác sau 1975 như Vào Hạ, Ngỡ Đâu Tình Đã Quên Mình, Vị Ngọt Đôi Môi…
luôn gây nên những cơn sốt trong thính giả. Nhưng cũng ít ai biết rằng các bài
hát như Hãy Yêu Như Chưa Yêu Lần Nào là bài hát viết cho phim Vết Chân Hoang
(chuyển thể từ tiểu thuyết Tuổi Choai Choai của Trường Kỳ), được sửa lời và
chút ít giai điệu. Bài Lời Trái Tim Muốn Nói cũng là một ca khúc viết lại một
văn bản cũ, trong đó ông lặng lẽ để vào chút tâm tư của mình,qua những câu chữ
như “những tháng năm không có ngày vui”.
Năm 1999,
khi đang là thành viên trong ban nhạc Phiêu Bồng của nhạc sĩ, tôi cầm lấy những
bài hát của ông và đi đến nhiều hãng băng đĩa, đề nghị làm album tác giả, nhưng
mọi nơi đều lắc đầu, nói khéo. Chân thật nhất là một biên tập viên của Xí
nghiệp băng đĩa nhạc Sài Gòn Audio, Hãng phim Bông Sen, đã nói thẳng thừng “Lê
Hựu Hà là một người nhân thân có vấn đề”. Sau này, khi nhạc sĩ Lê Hựu Hà căn
vặn hỏi mãi, tôi đành phải kể lại. Ông mỉm cười nhã nhặn và buồn. Sau đó, ngay
khi tập bài cho các buổi diễn, tôi đề nghị chơi lại những bài hát nhẹ nhàng,
không bị soi mói về quan điểm chính trị như Tôi Muốn, Yêu Em… ông chỉ lắc đầu,
cười nhẹ. Khó biết được đằng sau cặp kính của người nhạc sĩ hết sức uyên bác đó
là những suy nghĩ gì về cuộc sống khốn khó này. Về sau, nhạc sĩ Bảo Thu “luồn
lách” bằng cách nào đó, cũng in ra được một băng cassette pha trộn các tác phẩm
của Lê Hựu Hà cùng các bài hát dịch lời Việt của ông, nhưng cũng không dám
quảng cáo hay tổ chức ra mắt công khai như các ca sĩ, nhạc sĩ bây giờ.
Giờ đây khi
tìm kiếm trên internet, thấy những tấm ảnh sau 1975 của ông, lòng tôi chợt
chùng lại. Để mừng một ngày sinh nhật của nhạc sĩ Lê Hựu Hà, tôi “dỗ” ông cho
chụp vài tấm ảnh, tự mình design bìa CD cho ông, gom những bài hát làm thành
một đĩa master rồi đi tìm Tuấn – biệt danh là Tuấn Chó (do có logo thương hiệu
bầy chó đốm), một trong những ông trùm sản xuất CD lậu thời đó ở Sài Gòn, nhờ
chép ra phát hành giùm. Thật buồn cười và mỉa mai, khi người nhạc sĩ cầm lấy
những bài hát của mình được lén lút phát hành bất hợp pháp ngay trong đất nước
của mình, và cười như một hạnh phúc. Tôi vẫn còn nhớ.
Có lần,
trong một buổi tập ở nhà, nhạc sĩ Lê Hựu Hà cao hứng đàn và hát cho tôi nghe
vài bản nhạc chưa ra mắt công chúng của ông. Những bài hát mang đầy niềm cảm
hứng mãnh liệt của một thời Phượng Hoàng trai trẻ nhưng đầy sự buồn chán muốn
rời xa cõi nhân thế quá trớ trêu. Hát xong,ông quay qua nhìn tôi, cười trầm
“Đừng hỏi, anh biết tỏng em muốn hỏi gì. Anh không muốn đưa những bài hát này
ra nữa đâu. Không còn để làm gì”. Im lặng. Tôi vẫn tự hỏi là có bao nhiêu con
người tài năng trên đất nước này đã chối từ đại lộ và nói với bạn bè,con cháu
mình khi quay về ngõ nhỏ, rằng “không còn để làm gì”.
Cuộc sống
của nhạc sĩ Lê Hựu Hà sau năm 1975 hết sức khó khăn, đã vậy ông còn mang nhiều
mặc cảm khi người vợ của mình, ca sĩ Nhã Phương, phải đi hát, đi làm tất bật để
trang trãi cho cả gia đình. Ông chọn quay lại sân khấu một phần vì yêu âm nhạc,
một phần khác vì đó là cách kiếm sống duy nhất của ông. Lê Hựu Hà đã thử làm
nhiều thứ như hùn mở quán cà phê, cho thuê băng video… nhưng rồi không có gì
tồn tại lâu. Tài sản lớn nhất, và có lẽ vĩ đại nhất đất nước, là bộ sưu tập đĩa
nhựa âm nhạc của ông. Tất cả những đĩa quý nhất của thế giới, những ấn bản hạn
chế của Rolling Stones, Beatles… ông đều có đủ và luôn làm bạn bè kinh ngạc
ngưỡng mộ. Thế nhưng một ngày mùa hè cách mạng, các nhân viên Sở Văn hóa Thông
tin đã ập đến lục soát và tịch thu, theo “tố giác của quần chúng nhân dân”.
Nhìn từng chiếc xe ba gác chồng chất các bản đĩa mà ông nâng niu, chở ra đi, là
một trong những điều suy sụp lớn của đời ông. Nhạc sĩ Bảo Chấn kể rằng đời ông
chưa bao giờ hoảng sợ bằng nhìn thấy hình ảnh nhạc sĩ Lê Hựu Hà ngồi gọi rượu
đế ra uống một mình, trầm ngâm và khóc. Đó là lần uống rượu duy nhất trong đời
của người nhạc sĩ chơi rock, Phật tử và không biết thuốc lá, rượu bia.
Trong một
lần đi diễn ở Đông Âu và Nga, sau khi hệ thống Cộng sản ở đây sụp đổ. Lê Hựu Hà
mang về những viên đá, lấy ra từ những mảnh vỡ của bức tường ô nhục Berlin, để
tặng cho bạn bè. Đêm đó, ngồi hát ở một quán bar nhỏ Old Friends với Phước, tay
cao bồi già yêu nhạc rock, nhà thơ hippy Đỗ Trung Quân, Lê Hựu Hà đưa cho mọi
người, ông cười, thì thầm với tôi “đây là tự do”. Sau cặp mắt kính cận ấy, là
ánh mắt thông minh, ẩn chứa biết bao nỗi niềm và dường như không còn niềm vui
nữa, dù miệng vẫn cười.
Lê Hựu Hà
đến Nga, ứa nước mắt khi nhìn thấy tự do trở lại trên đất nước tuyết trắng,
nghĩ đến phận mình. Ông ra phố Arbat ở Moscow, nơi lừng danh của giới nghệ sĩ.
Khi đang đi dạo thì Lê Hựu Hà nhìn thấy một người ngồi bệt dưới đất, đánh đàn
và hát tiếng Anh ở phố, dưới chân có hộp đàn mở ra cho khách qua lại bỏ tiền
vào. Nhìn thấy cây đàn đẹp và quý, ông dè dặt hỏi xem đàn có bán không. Người
nghệ sĩ Nga lạnh lùng nhìn và nói “Anh không mua nổi đâu, vì trên đàn đã có dấu
tay của tôi”. Sau này ông được giới thiệu cho biết đó là một nghệ sĩ rất nổi
tiếng ở Nga về tài năng cũng như độ kiêu hãnh. Ghé vào một cửa hàng gần đó,
nhạc sĩ Lê Hựu Hà đổi một ít tiền lẻ và đến ngồi kế bên. Những bài hát tiếng
Anh thời thập niên 60 – 70 mà người nghệ sĩ Nga ấy hát, đã là thứ thuộc nằm
lòng của Lê Hựu Hà nên ông vừa nghe, vừa hát bè theo. Cứ mỗi bài hát kết thúc,
ông lại bỏ vào hộp đàn một chút tiền lẻ. Người nghệ sĩ Nga từ thái độ lạ lùng,
tò mò, dần dần chuyển sang cảm mến. Cho đến khi hết tiền bỏ vào, Lê Hựu Hà đứng
lên chào và đi. Người nghệ sĩ Nga bất chợt gọi lại “Anh là ai?”. Lê Hựu Hà cười
“Tôi là một người thích nhạc”. “Nếu anh quá thích cây đàn, tôi có thể bán cho
anh, vì anh rất thú vị”, người nghệ sĩ Nga nói. “Cám ơn, tôi đã có thứ tôi muốn
rồi”, Lê Hựu Hà nói, “hát với anh, tôi đã có lại tất cả những kỷ niệm đẹp nhất
mà tôi đã mất”.
Trong
đánh giá của giới phê bình âm nhạc, vẫn hay có hiện tượng bất toàn về
overrated và underrated. Tức có những nhạc sĩ mà công lao hay khả năng chỉ vừa
phải thôi, nhưng vì lý do gì đó luôn được tung hô. Ngược lại, có những người vô
cùng quan trọng với lịch sử âm nhạc nhưng lại bị coi nhẹ hay lãng quên. Nhạc
Nguyễn Trung Cang hay sĩ Lê Hựu Hà là một trong những trường hợp underrated của
Việt Nam, khi giá trị tiền phong của họ xuất hiện ở mọi nẻo của âm nhạc hiện
đại, nhưng lại bị phủ lấp bởi truyền thông, quan điểm chính trị hay sự cố tình
chôn lấp quá khứ văn hóa vàng son của một niềm Nam VNCH.
Tháng
Năm, nghe vua nhạc Blues B.B.King qua đời. Tháng Năm nhớ Chuck Brown, tay
guitar có biệt danh là “Godfather of Go-Go”. Tháng Năm rồi cũng góp vào ký ức
nhân loại một tượng đài Phượng hoàng Việt Nam gãy cánh, với đường bay chưa
trọn. Tượng đài của Lê Hựu Hà, một người tài hoa, khiêm tốn và nhã nhặn, chưa
bao giờ dám mong ai dựng tượng mình, nhưng lại đứng trên quê hương mình, trong
trái tim của những người yêu âm nhạc, của một nền văn hóa vàng son của miền Nam
mãi lấp lánh trong ký ức con người.
———————————
(Kỷ niệm
12 năm, ngày mất của nhạc sĩ Lê Hựu Hà)
