Có những
thứ bất bình thường mà ở Việt Nam người ta cảm thấy bình thường. Một trong những
thứ đó là... khẩu hiệu. Khẩu hiệu xuất hiện khắp nơi trên đất nước, từ đồng quê
ra thành thị. Thường thường, chúng mang nội dung tuyên truyền chính trị, ca
ngợi công lao trời biển của đảng và bác, và chính quyền. Nhưng tôi nghĩ trong
thời hội nhập quốc tế và internet, cái kiểu tuyên truyền bằng khẩu hiệu này cần
phải xem lại, chứ không thì sẽ là một trò cười cho thế giới văn minh.
Hôm nọ, người bạn đồng nghiệp đi du lịch ở Việt Nam về, và chị ấy hồ hởi kể cho
tôi nghe những cảm nhận về Việt Nam. Điều đầu tiên chị ấy ngạc nhiên là những
chiếc xe hơi sang trọng và xa xỉ ở một đất nước còn nghèo. Điều thứ hai chị ấy
cứ ngạc nhiên là những khẩu hiệu, mà chị ấy chỉ đoán là tuyên truyền chứ không
biết có ý nghĩa gì. Chị kể là vào họp trong hội trường của một bệnh viện (chị
này là bác sĩ nghiên cứu) chị thấy khẩu hiệu treo hai bên và phía trên hội
trường, rồi chị ấy chụp lại, và hỏi tôi có ý nghĩa gì. Hoá ra, đó là khẩu hiệu
mà chúng ta đã quen thuộc về "quang vinh muôn năm". Khi được giải
thích, chị ấy kinh ngạc hỏi tại sao hội trường mà treo những thứ này. Tôi chỉ
biết ậm ừ cho qua cơn khổ, chứ không muốn giải thích.
Có lẽ nói không ngoa rằng Việt Nam là một xứ sở của khẩu hiệu, của tuyên
truyền. Đi đâu cũng thấy khẩu hiệu treo đầy đường. Khách quốc tế đi du lịch
Việt Nam sẽ thấy khẩu hiệu ngay từ lúc đáp xuống phi trường. Từ phi trường về
khách sạn cũng thấy khẩu hiệu đỏ vàng, có khi xanh, hai bên đường, thậm chí
trên cây cổ thụ. Đi từ thành phố về làng quê, đâu đâu cũng thấy khẩu hiệu. Đi
vào họp trong hội trường, nếu không may là hội trường bệnh viện hay đại học,
thì xác suất khẩu hiệu xuất hiện là gần 100%. Có lần về Hà Nội, đang thả bách
bộ từ Melia ra bờ hồ, đi trên đường Lý Thường Kiệt, tôi thấy người ta treo biểu
ngữ giữa những cây đại thụ hai bên đường, hay giữa những cột đèn. Giữa những
dây điện rối như màng nhện mà cộng thêm những biểu ngữ như thế thì thật là khó
coi, vì nó càng làm cho đường sá thêm rối rắm. Viết đến đây tôi chợt nhớ đến
quan sát rất thơ tuyệt vời của Trần Dần: “Tôi bước đi / không thấy phố /
không thấy nhà / Chỉ thấy mưa sa / trên màu cờ đỏ.”
Về nội dung thì biểu ngữ hoàn toàn mang tính tuyên truyền. Tuyên truyền chính
trị, nhắc nhở dân chúng phải nhớ công ơn của đảng, của bác. Tuyên truyền về
giáo dục, như "tiên học lễ, hậu học văn". Tuyên truyền phòng ngừa
bệnh, kế hoạch hoá gia đình (như "Mỗi gia đình hai con vợ chồng hạnh
phúc" – nguyên văn). Tuyên truyền kêu gọi người dân đóng thuế. Tuyên
truyền về an toàn giao thông. Nhưng nhiều nhất và đập vào mắt nhất vẫn là các
khẩu hiệu ca ngợi Đảng và Bác. Một số khẩu hiệu tôi sưu tầm là:
- Đảng Cộng sản Việt Nam muôn
năm.
- Đảng Cộng sản Việt Nam người
tổ chức và lãnh đạo mọi thắng lợi của cách mạng Việt Nam muôn năm.
- Đảng ta là đạo đức là văn
minh.
- Mừng Đảng quang vinh, mừng
xuân Quí Tị, mừng đất nước đổi mới.
- Mừng Đảng, mừng xuân.
- Toàn Đảng, toàn dân, toàn
quân tích cực học tập và làm theo tư tưởng, tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh.
- Nước Cộng hoà Xã hội Chủ
nghĩa Việt Nam muôn năm.
- Đời đời nhớ ơn Chủ tịch Hồ
Chí Minh vĩ đại.
- Chủ nghĩa Mác Lê Nin, tư
tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng tư tưởng và kim chỉ nam cho mọi hoạt động
của Đảng cộng sản Việt Nam muôn năm.
- v.v.
Có thể rút ra một vài đặc điểm của các khẩu hiệu Việt Nam:
Thứ nhất là các khẩu hiệu ca ngợi tài đức của Đảng là nhiều nhất. Như thấy
trên, số khẩu hiệu liên quan đến đảng rất nhiều, nhiều hơn hẳn số khẩu hiệu
liên quan đến Hồ Chí Minh và Nhà nước. Điều này thì chắc cũng không khó hiểu,
vì Đảng sinh đẻ ra Nhà nước, nên Đảng phải xuất hiện nhiều hơn. Chẳng những
nhiều hơn mà còn đứng đầu. Như thấy trên, các khẩu hiệu có danh sách vài thành
phần thì Đảng lúc nào cũng đứng đầu, đứng trước cả dân, và đứng trước luôn
thiên nhiên (mùa xuân)! Những khẩu hiệu này cũng nhằm mục tiêu nhắc nhở cho
công chúng biết ai đang điều hành đất nước này, và đất nước này vẫn theo Mác Lê
Mao.
Thứ hai là lời lẽ trong khẩu hiệu thường mang tính đạo cao đức trọng, và
lúc nào cũng... tự khen. Thú vị nhất là tự hô "muôn năm", tức là bắt
chước theo các vua thời chế độ phong kiến bên Tàu. Đả phá phong kiến, nhưng lại
dùng ý tưởng của phong kiến. Thật là trớ trêu! Nhưng tôi thấy thích nhất là
khẩu hiệu "Đảng ta là đạo đức, là văn minh". Nhưng nếu người đọc tự
hỏi "ta" là ai? Chắc chắc số người tự nhận "ta" trong văn
cảnh này chỉ có chừng 2-3 triệu. Ấy thế mà họ tự nhận là "đạo đức, văn
minh". Mà, thật ra, hai chữ này – là danh từ – cũng chẳng có ý nghĩa gì
cả. Đạo đức có thể là tốt, nhưng cũng có loại đạo đức tồi, đạo đức xuống cấp.
Còn "văn minh" là gì? Chẳng lẽ dân tộc này chưa có nền văn minh? Toàn
bộ câu khẩu hiệu, do đó, rất tối nghĩa.
Thứ ba là các khẩu hiệu mang tính dạy đời, nhắc nhở. Có thể nói rằng tất
cả các khẩu hiệu ở Việt Nam nó giống như ai đó lơ lửng ở trên cao trong vòm
trời đang nói với lương dân phía dưới, mà lương dân không biết kẻ đó là ai. Ví dụ
như khẩu hiệu nhắc nhở người dân rằng Đảng Cộng sản Việt Nam là người lãnh đạo
mọi thắng lợi, và phải đời đời nhớ ơn Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ai là tác giả khẩu
hiệu đó? Tại sao tác giả có cách viết trơ trẽn như thế? Nhưng có lẽ do không đủ
thì giờ và kích thước, nên người viết khẩu hiệu không nhắc nhở người dân phải
nhớ ơn gì. Điều làm người ta khó chịu là những khẩu hiệu đó cứ như là dí vào
mặt công chúng, tức là một sự ép buộc và tra tấn tinh thần.
Thứ tư là tất cả các khẩu hiệu chính trị xã hội chỉ mang tính "tích
cực" chứ tuyệt đối không có tiêu cực. Thật vậy, hoàn toàn không có biểu
ngữ nào chống tham nhũng, chống việc mua quan bán chức, chống nạn quan liêu.
Như vậy người ta chỉ chọn những chủ đề liên quan đến người dân, chứ những gì
liên quan đến quan chức thì người dân không được biết (hay không có quyền
biết). Có lẽ chính vì thế mà các khẩu hiệu được thiết kế để nói với người dân bằng
những lời lẽ trịch thượng. Đọc qua tôi có cảm giác như là cha mẹ lên lớp cho
con cái, hay như thầy giảng cho trò nghe, hay thực tế hơn là như quan chức dạy
cho thường dân. Hàm ý trong cách nói đó là một giả định rằng người dân còn ngu
ngơ, dốt nát, không hiểu gì về đạo lí xã hội và sức khỏe.
Thứ năm là khẩu hiệu ở Việt Nam thường mang một thông điệp ngầm, và
thông điệp này có khi hoàn toàn ngược lại 180 độ so với ý nghĩa bề ngoài của
chữ viết. Ngày xưa, khi người dân không có độc lập và tự do, thì khẩu hiệu
"Không có gì quí hơn độc lập tự do" xuất hiện đầy đường (nhưng nay
thì rất hiếm). Ví dụ như khi nhắc nhở "Toàn Đảng, toàn dân, toàn quân tích
cực học tập và làm theo tư tưởng, tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh" thì người
ta hiểu rằng hiện nay các đảng viên không học theo tấm gương của ông. Hay như
"Đời đời nhớ ơn Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại" có nghĩa là cán bộ đã
quên ơn ông. Và, qua cách hiểu đó người đọc cũng có thể suy luận ra khẩu hiệu
"Đảng Cộng sản Việt Nam muôn năm" có ý nghĩa gì. Do đó, những biểu
ngữ này là một loại ngôn ngữ mà George Orwell từng đề cập đến: phản nghĩa.
Về hình thức những biểu ngữ như thế giống như là một sự gây ô nhiễm cho không
gian và môi trường. Dĩ nhiên, trong thế giới cộng sản và xã hội chủ nghĩa người
ta rất chuộng màu đỏ. Nhưng màu đỏ cũng là màu "high energy", dễ làm
cho người xem nhức mắt và có cái gì đó ghê rợn (chỉ là cảm giác tâm lí thôi).
Ấy thế mà cái màu chói chang đó xuất hiện trên những lùm cây, hai bên đường, và
trong hội trường! Sự xuất hiện của cái màu đó cũng nội dung phản cảm như thế là
một sự khuấy động môi trường yên tĩnh. Các bạn thử tưởng tượng đang đi trên một
con đường hai bên là những cây cổ thụ, với lá cây xanh và bóng mát, đột nhiên
xuất hiện cái màu đỏ vàng giăng ngang, như xé bầu trời xanh lơ và làm hư hỏng
cái màu xanh của cây. Phải nói là rất ư phản cảm và không có tính thẩm mĩ.
Thành ra, toàn cảnh đường phố Việt Nam vốn đã hỗn độn, các khẩu hiệu lại càng
làm cho tình trạng hỗn độn thêm bầy hầy.
Nhìn qua biểu ngữ người ta có thể đoán được một phần nào tình hình xã hội hiện
nay. Chẳng hạn như nhìn qua biểu ngữ nói về sự quí trọng con trai và con gái,
chúng ta biết rằng ở Việt Nam đang có tình trạng mất cân đối giới tính và giết
thai nhi. Tôi có đọc đâu đó rằng ở Việt Nam ngày nay, tỉ lệ thiếu nữ vị thành
niên phá thai thuộc vào hàng cao nhất thế giới. Đó là một con số chẳng ai lấy
làm tự hào. Hay như nhìn qua biểu ngữ về kế hoạch hóa gia đình, chúng ta có thể
đoán rằng dân số Việt Nam đang tăng một cách đáng ngại.
Tôi đoán rằng những biểu ngữ này xuất hiện trên đường phố chắc là sản phẩm của
một cuộc vận động hay một phong trào nào đó. Nhưng có nhiều cách vận động, vậy
tại sao người ta chỉ dùng biểu ngữ? Tôi nghĩ đó là cách tuyên truyền đơn giản
nhất và là một cách làm lười biếng nhất. Cứ giăng biểu ngữ để đó, rồi sau khi
phong trào chìm xuống thì cũng là lúc những tấm vải kia phai màu và đến lúc…
nghỉ hưu.
Nhưng câu hỏi đặt ra là những tuyên truyền như thế có hiệu quả không? Chẳng
biết người ta có làm nghiên cứu để tìm hiểu hiệu quả của những cuộc vận động,
của những biểu ngữ như thế hay không. Tôi nghĩ chắc là không, vì chưa thấy một
tài liệu hay nghiên cứu nào cả. Tôi thì nghi ngờ hiệu quả của cách tuyên truyền
như thế. Lí do đơn giản là tôi thấy rất ít ai để ý đến những biểu ngữ đó. Có lẽ
tôi chỉ là một trong những người lẩm cẩm hay để ý chung quanh, chứ tôi thấy
người dân địa phương đang phải mệt mỏi đương đầu với nạn kẹt xe hàng giờ thì
hơi đâu mà để ý đến những biểu ngữ đó. Mà, có lẽ đối với họ cũng chẳng có gì
mới (nhưng với tôi thì có cái gì đó… mơi mới, và vui vui).
Tôi chú ý thấy ở Việt Nam, cứ mỗi khi có vấn đề gì hay sự kiện gì cần đến công
chúng là người ta nghĩ ngay đến tuyên truyền và "giáo dục". (Hai chữ
"giáo dục", như tôi có lần nói, là hết sức trịch thượng và vô giáo
dục. Ai cho phép và các cán bộ có tư cách gì mà giáo dục công chúng?) Tuyên
truyền do đó là hình thức thụ động nhất trong việc huy động quần chúng. Hình
như giới tuyên truyền ở Việt Nam vẫn làm theo mô hình và cách thức mà họ đã học
từ Tàu, từ Liên Xô cũ, chứ không sáng tạo ra cái gì mới. Tại sao họ không nghĩ
ra cách thức chuyển tải những thông điệp chính trị - xã hội đi vào người dân
một cách nhẹ nhàng, vui nhộn, và nhất là bình đẳng. Do đó, cho đến nay, người
dân vẫn phải chịu trận với cách tuyên truyền rất trịch thượng, phản cảm, vô
duyên, và có khi vô nghĩa. Đó là môt sự tra tấn tinh thần mà tôi nghĩ cần phải
chấm dứt.
Nguyễn Văn Tuấn
