Trong bối
cảnh Nga đang căng thẳng với Mỹ, cùng nhiều nước Châu Âu, không ít người tin
rằng việc trao giải Nobel Văn Chương 2015 cho bà Svetlana Alexievich là có động
cơ chính trị. Nhưng bên cạnh đó, rất nhiều người được biết về bà Svetlana
Alexievich, đã hiểu rằng cuối cùng là Nobel cũng đã chọn đúng được một con
người đã âm thầm cống hiến cho các số phận và biên niên sử về đổ nát và cai trị
trên thế giới này.
Và có lẽ để
tránh gây ra những tranh cãi không cần thiết, tên của bà Svetlana Alexievich
chỉ bất ngờ được xướng lên vào giờ chót, vượt qua các tên tuổi được đề cử năm
nay là Haruki Murakami (Nhật), Ngugi Wa Thiong’o (Kenya), Jon Fosse (Na Uy),
Joyce Carol Oates (Mỹ). Trong số những cái tên đề cử của Nobel Văn chương 2015,
tỉ lệ cá cược phần thắng giành cho bà Svetlana Alexievich là rất ít ỏi. Thậm
chí, bà Alexievich chỉ nhận được tin mình đoạt giải Nobel trước bản tin chính
thức loan ra, cách đó 15 phút.
Đoạt giải
Nobel Văn chương, nhưng nhiều tờ báo vẫn quen gọi bà Svetlana Alexievich là nhà
báo, bởi việc bà đã bỏ ra nhiều năm để đi, tìm hiểu và ghi chép về những số
phận con người trãi qua chiến tranh và sự cai trị chế độ Sô Viết cũ. Khi có
người hỏi rằng bà có phải chỉ đang làm công việc chép lại lịch sử như một nhà
báo hay không, bà Svetlana Alexievich dã lập tức trả lời rằng “tôi ghi lại lịch
sử, nhưng bằng cảm xúc với những con người đã sống sót qua lịch sử”.
Số phận của
bà Alexievich chứng kiến nhiều nghịch cảnh. Bà người Belarus, nhưng sinh ra tại
Ukraine vào năm 1948. (mẹ bà là người Ukraine.) Khi cha của bà đã hoàn thành
nghĩa vụ quân sự của mình, gia đình chuyển lại cho Belarus, nơi Alexievich học
báo chí tại Đại học Minks. Nhưng nhờ vậy mà bà lại có cơ hội nhìn và cảm nhận
được toàn bộ về chiến tranh, xung đột, thảm kịch ở Liên Xô cũ, cũng như các
nước chịu ách thống trị của cộng sản Nga. Giới nghiên cứu và sinh viên vẫn luôn
coi các tác phẩm của bà Alexievich là nguồn cảm hứng quanh các đề tài Chiến
tranh thế giới II, Chiến tranh Xô-Afghanistan và các thảm họa Chernobyl.
Công việc
của bà Alexievich được giới thiệu ở giải Nobel như một điều mới mẻ. Chưa bao
giờ Nobel Văn chương lại nhìn thấy công việc của một nhà văn nào như bà. Bà
không sáng tác, bà vẽ lại thế giới, làm đầy những phần bị mất hoặc sẽ lãng quên
cùng nỗi đau và tội ác. Trong thông cáo của mình, Viện Hàn lâm Thụy Điển đã nói
về nhà văn 67 tuổi này “Giải thưởng xin dành cho cho các tác phẩm đầy âm điệu
của bà, một tượng đài ẩn nhẫn và quả cảm trong thời đại chúng ta”.
Thư ký thường
trực mới của Viện Hàn lâm Thụy Điển, Sara Danius nói rằng 40 năm nghiên cứu con
người của Liên Xô, mà nhà báo Belarus Svetlana Alexievich làm nên là “một cái
gì đó vĩnh cửu, một cái nhìn thoáng qua để thấu đạt cõi đời đời.”
Nhà bình
luận văn học Sarah Begley viết trên tờ Time rằng bà Alexievich là một bậc thầy
về lịch sử truyền miệng. Khi phỏng vấn những người lính, phụ nữ và người dân về
những cuộc đời của họ, bà Alexievich đã viết lại một cách tài tình, khiến cho
câu chuyện của họ sống động trong một hình thức văn chương quyến rũ nhất.
“Tôi đã tìm
kiếm một thể loại mà sẽ là thích hợp nhất để chuyển tải được cái nhìn của tôi
về thế giới, để truyền đạt được cách tai tôi nghe, mắt tôi thấy về cuộc sống
này”, bà Alexievich viết trên website của mình như vậy, “Tôi đã cố gắng tìm
kiếm và cuối cùng chọn một thể loại là để con người cất lên tiếng nói của chính
họ.”
Alexievich
trở thành người phụ nữ thứ 14 giành được giải Nobel về văn học, nhà báo đầu
tiên và những nhà văn đầu tiên của dòng văn chương phi hư cấu, trong nửa thế kỷ
qua. Lúc này bà Alexievich đang viết diễn từ của mình, để đọc tại lễ trao giải
Nobel vào 10 tháng 12 tới đây trong sự lo ngại của chính quyền Belarus và Nga,
bởi bà là người luôn viết và nói về những thứ mà cả hai chính quyền này đều muốn
dân chúng phải lãng quên.
Bà
Alexievich cũng là một trong những trí thức đấu tranh ôn hoà, chán ghét độc tài
và cộng sản. Khi báo chí Nga bình luận, tỏ vẻ muốn “giành” giải Nobel của bà
cho dòng văn học Nga, bà Alexievich đã tuyên bố với báo giới rằng “Tôi mang
trong mình một phần đời của Belarus, một phần của văn hoá Nga và còn lại thuộc
về thế giới. Tôi yêu điều tốt đẹp, sự nhân ái của đời sống Nga, gồm cả văn
chương, ballet, âm nhạc… Nhưng tôi không thể yêu nổi phần của Satlin, Beria,
Putin và Shoigu” (chú thích: Sergei Shoigu là Bộ trưởng Quốc phòng Nga hiện
nay). Vì không chấp nhận được xu hướng độc tài ở Belarus, bà Alexievich rời
đi và định cư ở Tây Âu từ nhiều năm nay, viết sách bằng tiếng Nga. Alexievich
đã dành nhiều năm sống bên ngoài Belarus, sau khi chỉ trích rằng Tổng thống
Alexander Lukashenko cũng đang học đòi phong cách độc tài không khác gì Putin.
Cuộc đời của
bà Svetlana Alexievich cũng cô đơn như những nhân vật trong tác phẩm của bà.
Trong khi cả thế giới lên tin tức về một người mang văn hoá Nga, văn hoá
Belarus vừa đoạt giải Nobel Văn chương, nhưng tất cả giới quan chức của Belarus
và Nga đều im lặng như tờ, không khác gì Trung Quốc nghe tin Đức Đạt Lai Lạt Ma
được trao giải Nobel Hoà Bình. Khi được hỏi về điều này, bà Svetlana Alexievich
nói “chính quyền Belarus lâu nay đã coi như tôi không tồn tại, họ đã không cho
phát hành sách của tôi, và tôi cũng không được quyền nói trước công chúng ở bất
cứ đâu”.
Trước bà
Svetlana Alexievich, nữ văn sĩ người Đức Herta Muller, cũng là người ẩn nhẫn và
kiên định với văn chương và thái độ tố cáo tội ác của cộng sản, cũng đã nhận
giải Nobel vào năm 2009.
Kể từ tháng
1, nàm 2006, khi Hội đồng nghi viện của Uỷ Hội Châu Âu (gồm 46 quốc gia) thông
qua nghị quyết 1481 tại Strasbourg (Pháp), khẳng định chủ nghĩa cộng sản chính
là tội ác chống lại con người, dường như, văn chương phản ánh nỗi đau con người
dưới các loại chế độ cộng sản luôn được trân trọng vinh danh. Đây là chi tiết
mà nhiều báo tiếng Việt trong nước vẫn không muốn nhắc đến.
