Thằng bạn Việt kiều mới đây gửi mail cho tôi: “… Sàigòn dạo
này còn nhiều xích lô không? Cứ đến những ngày tháng tư này, tao lại nhớ đến
xích lô. Bây giờ, mày chạy 2 bánh nổi không?” Chạy 2 bánh ở đây là nghiêng
xe, giữ thăng bằng, thì xích lô 3 bánh có thể chạy bằng 2 bánh.
Tên Việt kiều này có thời là đồng nghiệp xích lô của tôi. Nó đang theo học ban
triết (Tây) thì đứt phim. Sau 75, mọi ngành học bên văn khoa (trừ ngoại ngữ) đều
có vấn đề, môn triết lại càng có vấn đề hơn nữa. Nó (phải) bỏ học, sống lông
bông đủ kiểu. Tôi theo ngành khoa học nên được chiếu cố cho học nốt những môn
còn thiếu, ra trường và làm việc tại một trung tâm nghiên cứu.
Một buổi chiều cũng dạo tháng tư thế này, lang thang ngoài phố, tình cờ gặp nó
đang đạp xích lô. Tay bắt mặt mừng. Y ra hiệu cho tôi bước lên xe, chở thẳng ra
quán nhậu lề đường. Chén thù chén tạc, đời xích lô lắm chuyện ly kỳ bụi bặm. Y
bảo: “Tao mướn xe tháng, xài không hết công suất, chiều tối hay sáng sớm gì
đó, khi nào rảnh, mày lấy xe tao chạy kiếm thêm tiền”. “Tao chưa thử
xích lô lần nào. Có dễ chạy không?”, tôi hỏi. “Không khó lắm”.
Nói vậy cũng hơi ngần ngừ, ngoài giờ làm việc cho cơ quan
nghiên cứu, tôi còn dạy kèm thi đại học cũng kiếm thêm được chút đỉnh đủ nhậu
lai rai. Một bà bước đến bên bàn nhậu hỏi:
– Xích lô! có đi không?
– Nghỉ rồi dì, thằng bạn lắc đầu
Vài ly rượu đủ làm tôi bốc lên:
– “Để tao! Ngồi đó chờ một chút”, tôi quay qua bà khách: “Dì đi đâu?”
Hình như tôi có khiếu… đạp xích lô. Chẳng cần tập tành gì cả, mọi thứ đều an
toàn, trót lọt. Nửa tiếng sau, tôi trở lại quán rượu, đặt số tiền của cuốc xe đầu
tiên lên bàn, cười sảng khoái: “5 giờ rưỡi chiều mai, tao ghé nhà mày lấy
xe”.
Những năm sau 75 mọi thứ đều đổi đời. Leo lên chiếc xích lô tôi cũng phải ăn mặc
và ứng xử như một người đạp xích lô thứ thiệt. Xắn cao ống quần chân phải để khỏi
bị xích xe nghiến nát kẻo tai nạn dập mặt cũng không chừng. Nhưng điều quan trọng
là phải đội nón, tránh nắng là chuyện nhỏ, tránh gặp mặt người quen mới là chuyện
lớn. Thành phố Sàigòn đông người mà ngõ hẹp, không ít lần tôi đã “đụng”
phải học trò, đồng nghiệp, thậm chí cả bạn (gái) ngoắc xe. Đời lắm nỗi oái oăm!
Có lần tôi chở hai bà khách, mà trọng lượng của cả hai chắc cũng trên tạ rưỡi.
Trưa nắng, dốc cầu Thị Nghè dài như vô tận. Tôi chợt thấm thía câu thơ của Cao
Bá Quát: “Trời nắng chang chang người trói người…”. Trời ơi! Hai bà
khách vẫn vô tư cười nói, sao họ không xuống xe đi bộ một quãng cho mình đỡ khổ!
Cho dù thế nào, có Chúa làm chứng, tôi đã tận lực làm tròn nhiệm vụ của thằng đạp
xích lô. Dốc mỗi lúc mỗi cao, lực bất tòng tâm, tôi không còn ghì nổi tay lái,
chiếc xe đổ nhào về phía trước… Đôi khi con người cũng nên biết lắng nghe những
lời chửi rủa mà tưởng như đang nghe nhạc... trữ tình, cuộc đời nhờ đó sẽ đỡ khổ
hơn chăng?
Một trường hợp khác, tôi chở một bà khách ăn mặc quý phái, túi da, vòng vàng,
son phấn sáng rực. Thỏa thuận địa điểm và giá cả xong, tôi khởi hành, dù giá
hơi hẻo, nhưng chở một người thì xe cân bằng, dễ chịu hơn đi xe trống. Khi tới
nơi, bà khách nói đi xích tới nữa, sắp tới, và tới nữa… cũng cả hơn 2 cây số. Đến
đây thì tôi hiểu mình bị lừa vặt, dừng xe lại, và lịch sự mời bà khách xuống. Bả
sừng sộ: “Mày là thằng đạp xích lô, chứ là cái thá gì mà đòi nói bà xuống….”.
Tôi nổi nóng, nhảy xuống xe, định ăn thua đủ, nhưng thoáng thấy quần mình đang
mặc, ống thấp ống cao… Trong nháy mắt, tôi chợt nhận ra đúng thân phận, mình chỉ
là thằng đạp xích lô. Tôi xua tay: “Tặng bà cuốc xe đó”, rồi lên xe đạp
thẳng, còn kịp nghe tiếng nguýt đuổi theo: “Xí….! Nghèo mà còn làm phách…”
Những năm cuối thập niên 70, đầu 80 chẳng ai sống bằng lương nhà nước nổi.
Lương kỹ sư khoảng 73 đồng. Nhu yếu phẩm gạo (13kg), đường (0,5kg), thịt mỡ
(0,6kg)... được mua theo giá chính thức. Cũng phải kể, đàn ông được thêm mua 3
gói thuốc đen, phụ nữ vài thước vải mùng. Mấy thứ này ngốn hơn nửa tiền lương rồi.
Còn giá thị trường đại khái thế này: 3 đồng/ tô phở bình dân, 3 đồng/xị rượu hạng
bét, 0,5 đồng/ly cà phê bắp... Đó là mức sống tiêu chuẩn cán bộ (kỹ thuật) là
thế. Còn dân thường hầu như phải vật lộn theo giá thị trường, sổ gạo khi có khi
không, chen lấn, khoai mì, bo bo, hàng độn đủ thứ… Vậy mà thiên hạ vẫn sống, vẫn
loay hoay kiếm cái gì đó để ăn, để tồn tại. Sức đề kháng của con người để sinh
tồn trong nhiều trường hợp thật không tưởng tượng nổi. Sau này tôi mới hiểu vì
sao mấy ông tù cải tạo, phải chờ thả về nhà mới chịu… đổ bệnh.
La cà trong giới xích lô tôi mới biết ra rằng, không ít người là trí thức (cũ)
đã chọn con đường mưu sinh này. Khá bộn cái gọi là “ngụy quân, ngụy quyền”
cũng tham gia vào nghề này. Họ khó có chọn lựa nào khác. Ai cũng tìm cách che
giấu thân phận, nhưng “phát hiện” ra nhau không phải là điều khó. Lúc ế
độ, không có khách, táp xe vào bóng mát nào đó, nằm khểnh trên xe đọc sách: tri
thức vẫn là một nhu cầu, ngoài chuyện ăn uống.
Tôi biết có nhiều nhà giáo sau 75 bỏ nghề để đi hớt tóc dạo, bán thuốc lá lẻ, sửa
giày dép... Tôi hỏi một vị: “Bộ không được lưu dụng hay sao mà bỏ nghề giáo,
làm nghề này chi cho cực?”. “Không, tôi tự nguyện “mất dạy”. Tôi
thà “mất dạy”…”, ông cựu giáo chức cười méo miệng. Tôi không hỏi thêm nữa,
sợ ông buồn.
Có một nghề mà mấy ông cựu thầy giáo rất thích, đó là nghề bơm mực bởi vì nó
dính dáng tới văn phòng tứ bảo, cũng gần gần với cái “nghiệp” năm xưa của
mấy ổng. Tôi xin mở ngoặc một chút để các bạn trẻ có thể hình dung về cái nghề
lỗi thời này. Bút bi mà các bạn đang dùng, xài hết mực thì vất đi. Sau 75, bút
bi thuộc loại “quý giá” và là hàng dễ hỏng. Bút nào mà xài được tới hết
mực, được xem là hàng… chất lượng cao, xài hết thì mang ra ngoài đường bơm mực,
xài tiếp. Nói tới bút dỏm, mà không nói tới giấy dỏm thì có vẻ hơi thiếu. Giấy
vàng khè, còn lộm cộm những bã rơm rạ nghiền chưa kỹ, đè bút mạnh tay một chút
để ra chữ, có khi văng cả bi ra ngoài. Tôi còn lưu giữ khoảng vài trăm trang giấy
như thế, đó là các báo cáo và bản dịch tài liệu kỹ thuật. Đôi lúc ngậm ngùi khi
nhìn lại bút tích của chính mình. Quả là một thời kiên nhẫn không cần thiết.
Không phải khách đi xích lô nào cũng hãm tài như tôi vừa kể ở trên. Khách đàn
ông dễ chịu hơn, ít kì kèo. Khách nhi đồng thì miễn trả giá, cỡ nào tôi cũng chạy.
Khách hào phóng nhất, mà đôi khi cũng xù tỉnh queo nhất là mấy em đi… khách. Sập
tối 6-7 giờ là ra quân, hôm nào trúng mánh thì trả đậm, trật mánh thì hẹn… kiếp
sau. Có khách hàng lên xe, buông một câu: “Anh chở tôi đi đâu loanh quanh
cũng được, đi đủ 2 tiếng đồng hồ”. Thời buổi lúc đó, lên voi xuống chó,
tình người đẩy đưa, tình đời đen bạc, tâm tư chất chứa đủ chuyện. Người khách
im lặng suốt cuốc xe. Tôi chở khách, chở luôn nỗi buồn thời cuộc của họ.
Một buổi sáng chủ nhật, tôi chở bà khách từ chợ An Đông. Bà bao xe nguyên ngày,
đi nhiều nơi trong Sàigòn, mỗi nơi đi vào khoảng nửa tiếng, rồi trở ra đi tiếp.
Đi kiểu này thì khỏe, tôi khỏi tốn công cảo xe lòng vòng kiếm khách. Tới nơi,
khách đi công chuyện của khách, tôi ngả người lên xe nằm chờ, và lấy sách ra đọc.
Chặng cuối cùng, bà yêu cầu đi ra bến xe miền Tây để đón xe đò về Rạch Giá. Có
vẻ như đã xong công việc, bà khách ngồi trên xe vui vẻ bắt chuyện:
– Anh đạp xích lô lâu chưa?
– Chừng vài tháng.
– Tôi thấy anh đâu có dáng đạp xích lô, mặt mũi như thế phải là người có ăn học.
– Tôi đang kiếm sống bằng nghề đạp xích lô mà.
– Ban nãy tôi thoáng thấy anh đọc truyện tiếng Anh, quyển gì, à… 16 skeletons
in closet.
Bà khách này đáo để quá… Tôi im lặng hồi lâu.
– Sao anh không đi?
– Đi đâu? tôi vờ ngớ ngẩn.
– Ở đây khó sống. Bên kia còn thấy tương lai…
Tới bến xe, bà trả tôi gấp đôi số tiền thỏa thuận. “Anh không muốn đi thật
sao?”. Tôi lờ mờ hiểu ra công việc của bà sáng nay, “Tôi có hoàn cảnh
riêng. Chúc chị đi bằng an”.
Đi vài bước, bà khách chợt quay lại, rút ra trong túi xách quyển sách:“Anh cầm
cuốn này mà đọc”. Tôi chưa kịp cám ơn bà đã quầy quả đi ngay vào bến. Đó là
quyển tiểu thuyết “Nhịp cầu trên sông Drina” của Ivo Andric
Sáu tháng đạp xích lô, tôi hiểu ra được nhiều mảng đời, nhiều số phận. Cuộc sống
đảo điên và kỳ lạ, một chút tàn nhẫn, một chút thánh thiện, không đơn giản như
những gì tôi chúi mũi trong phòng lab.
Trong những ngày gian khổ đó, bên cạnh những mảng tối, vẫn còn đâu đó vài điểm
coi được. Thèm miếng thịt, thèm lắm, vậy mà dĩa thịt trong mâm cơm nhiều khi
còn đầy, người này nhường người nọ, không ai nỡ gắp. Tuổi trẻ thời nay không
hình dung nổi chuyện lẻ tẻ đó. Thế hệ @ là phải nhanh như điện xẹt, yêu cuồng sống
vội. Đối với họ, cuộc sống là hưởng thụ, là đề cao cá nhân, là ứng xử bầy đàn.
Chia sẻ cái gu ăn chơi thì được, chứ chia sẻ tấm lòng thì hơi khó. Thanh niên
thiếu nữ giành giựt ở hội chợ hoa Hà Nội năm nào chẳng phải là điều đáng suy
nghĩ hay sao? Hay chỉ cách đây vài hôm, báo chí đưa tin, cả ngàn fan nữ thảng
thốt vì vẻ đẹp của một ngôi sao Hàn quốc. Cũng chả trách bọn trẻ được, một khi
triết lý giáo dục đã không xem con người là cứu cánh, mà chỉ xem con người là
phương tiện cho mục tiêu nào đó.
Còn biết bao chuyện để nói. Tóc bạc rồi, không nói bây giờ thì lúc nào sẽ nói
đây? Và nói để ai nghe? Bọn trẻ không chừng vừa nghe vừa bấm facebook, twitter,
hờ hững với quá khứ. Nói ra không phải để chứng tỏ ta đây đã từng một thời khổ
cực, mà đâu chỉ có chuyện cơm áo gạo tiền mới làm mình khổ cực. Còn nhiều thứ
khổ khác nữa, khổ tinh thần thì đến giờ vẫn còn phải chịu đựng. Tôi nhớ câu nói
của một người bạn đã khuất núi: “Nghèo thì ăn bắp ăn khoai cũng chịu được,
nhưng chịu nhục thì không”. Có cách nào khác không?
Quyển tiểu thuyết để lại, chiếc cầu trên sông Drina được xây từ thế kỷ 16, nối
liền Bosnie và Serbie, khi đó Nam Tư còn thuộc đế quốc Thổ Nhĩ Kỳ. Kẻ trị vì,
viên tể tướng của đế quốc, mang dòng máu của kẻ bị trị đã cho xây chiếc cầu bắc
ngang dòng sông ngăn cách đó. Máu và nước mắt, thù hận và nhẫn tâm, biết bao biến
cố to nhỏ xảy ra chung quanh cây cầu trải dài suốt 400 năm, từ chiến tranh bệnh
dịch cho đến cái chết của một thiếu nữ lao mình xuống sông Drina vào ngày hôn lễ,
hay tâm tư của cô chủ quán già Lotika ê chề vì tình đời bạc bẽo. Rồi chiếc cầu
cũng đến ngày kết thúc số phận của nó khi thế chiến thứ nhất bùng phát. Số phận
của chiếc cầu và thân phận của con người. Bốn trăm năm có là giấc mộng?
Thằng bạn xích lô bỏ đi từ giữa thập niên 80, từ đó chưa một lần trở về Việt
Nam. Ra nước ngoài, nó đi học lại và trở thành chuyên viên máy tính, bỏ lại sau
lưng một thời mưa gió và lý sự cùn về triết học hiện sinh, nhưng một thời xích
lô chắc chưa đến nỗi quên sạch, mặc dù có thể nó không hình dung nổi xích lô ở
Sàigòn lúc này được trang hoàng lộng lẫy như xe hoa để chở khách du lịch Tây.
Người Đà Lạt nói: “ba chiều, chín chiều”, nghĩa là ba chiều mưa, qua đến
chiều thứ tư vẫn còn mưa, thì sẽ mưa thêm 5 chiều nữa. Đà Lạt lúc này đang mưa
đến chiều thứ ba rồi, và có lẽ trong những ngày cuối tháng tư này, mai sẽ còn
mưa nữa, mưa cho đủ chín chiều, có khác gì “cửu hồi trường”, chín chiều
quặn đau?
Tôi nhìn ra sân vườn, mưa vẫn rơi rả rích. Mưa rơi trên khóm trúc sát bên cửa sổ,
rơi từng giọt một, chẳng vội vàng gì. Vậy là 38 năm đã trôi qua, rồi câu chuyện
400 năm chiếc cầu trên sông Drina, và còn biết bao nhiêu chuyện của một thời
chưa nói hết. Buồn!
Vũ Thế Thành
Đà Lạt, 28/4/2013
