Triệu mồ côi mẹ rất sớm, khi chưa tròn năm tuổi. Mẹ Triệu vốn
thuộc một gia đình công chức khá giả, lớn lên ở Sài Gòn nhưng sau khi có chồng
thì về làm dâu ở Mỹ Long, một làng nhỏ thuộc quận Cao Lãnh, tỉnh Sa Đéc, ven
biên Đồng Tháp Mười. Nơi đây là một nơi thực sự quê mùa, xa thành phố Sa Đéc
cách hai nhánh sông lớn Tiền Giang. Từ Sài Gòn xuống, không có đường xe đi
ngang qua làng. Thuở đó con đường từ An Hữu, trước khi đến bến Bac Mỹ Thuận, đi
đến quận Hồng Ngự chưa được xây cất như trong thời Đệ nhất Cộng Hòa. Dân trong
làng nếu không có dịp ra tỉnh thì chưa biết được hình dáng một chiếc xe hơi ra
làm sao!
Ông nội Triệu là một nhà nho, quê ở Hà Tĩnh vào Nam để theo
ông Bác của Triệu bị Pháp xử lưu đày ở Nha Mân (Sa Đéc) vì tham gia hoạt động
trong phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục. Ông nội Triệu là nghĩa quân trong phong
trào Phan Đình Phùng, khi trở về làng thấy làng đã bị quân Pháp đốt sạch nên đã
lấy quyết định bỏ làng, xuôi về Nam theo người anh cả. Nhiều nhà cách mạng khác
cũng bị Pháp chỉ định cư trú ở Nam, như cụ Vũ Hoành ở Sa Đéc, cụ Dương Bá Trạc ở
An Giang, cụ Phan Tây Hồ ở Định Tường ...Từ Hà Tĩnh, ông nội Triệu đã đi bộ vào
Nam tìm người anh. Cuộc hành trình này là một giai thoại được con cháu thường
nhắc nhở trong gia đình và được ghi vào gia phả. Ông nội Triệu đã được chọn
lãnh trách nhiệm dạy học ở trường làng và đã lập nghiệp ở đây, vừa làm vườn vừa
làm ruộng. Cả làng đều gọi ông là Ông Giáo.
Cha Triệu là một tư chức làm việc với Pháp, có được cơ hội
giúp việc khi Pháp thành lập các khách sạn lớn như Continental, Majectic ở Sài
Gòn, Langbiang Palace, Hôtel du Parc ở Đà Lạt. Lúc Triệu ra đời thì cha Triệu
đã trở thành chuyên viên nên được chỉ định phụ trách các khách sạn ở Siemréap,
Đế Thiên Đế Thích và nhà hàng Bokor ở Campuchia. Mẹ Triệu vì có hai con còn nhỏ
nên chưa theo chồng được, phải về quê làm dâu. Từ một nơi phồn hoa là Sài Gòn về
chốn quê mùa, mẹ Triệu vẫn thích nghi được với cuộc sống mới. Từ một cuộc sống
tương đối theo lối Âu tây trong một gia đình công chức, mẹ Triệu vẫn sinh hoạt
bình thường trong một gia đình Nho giáo theo lề lối sống khắt khe.
Vì mất mẹ khi còn quá nhỏ, Triệu chỉ còn nhớ mang máng được
hình ảnh mẹ như khi mẹ xắt chuối nuôi heo hay xay lúa, giã gạo, sàng gạo với
các cô ...Chỉ có một lần được mẹ tắm ở giữa sân, khi gội đầu bằng xà bông, Triệu
đã nhắm chặt mắt chờ khi mẹ xối nước xong mới dám vuốt mặt, mở mắt ra. Nắng chiều
chiếu qua các giọt nước còn đọng trên mi, mặt mẹ Triệu cúi gần mặt Triệu, nên
khi mở mắt Triệu thấy hình ảnh mẹ lung linh tuyệt đẹp. Tám chục năm về sau, mỗi
lần hồi tưởng nhớ mẹ, Triệu vẫn còn giữ mãi nét mặt của mẹ qua ánh nước lóng
lánh của buổi chiều ngày đó.
Nhưng rồi, một hôm, mẹ Triệu trở bịnh nặng, hôn mê nhiều
ngày. Triệu và em được cho ngủ riêng với các cô. Một buổi chiều, mẹ Triệu hồi tỉnh
lại, các cô đưa anh em Triệu khép nép vào thăm mẹ. Nhưng đó có lẽ là những phút
hồi dương ngắn vì sáng hôm sau, các cô khóc sướt mướt đánh thức anh em Triệu dậy
và cho hay “ Mẹ đã mất rồi!”. Vào tuổi đó Triệu thấy người lớn khóc nên cũng
khóc theo, nào có hiểu mất mẹ là gì! Cả nhà rộn rịp, rối rắm lo việc tẩm liệm.
Trưa hôm đó, không ai còn thì giờ lo cho anh em của Triệu. Hai anh em đều thấy
bụng đói cồn cào nhưng không dám nói cho ai biết đành rủ nhau nằm vắt vẻo ở cầu
thang vì nhà ông nội Triệu được cất theo loại nhà sàn cao, theo lối nhà người
Miên. Sau cùng có người nhận thấy, nhớ là quên cho anh em Triệu ăn mới lo cho
hai đứa nhỏ vừa mất mẹ. Đó là lần đầu tiên Triệu biết được thân phận mồ côi của
mình !.
Mẹ Triệu được chôn ở thửa ruộng trước nhà không xa. Chiều
chiều Triệu vẫn ngồi trước nhà nhìn ra mả mẹ. Bên mộ thấy có trồng một cây chuối,
vì hình như mẹ Triệu chết trong lúc đang mang thai. Nghe người lớn bàn: khi chuối
trổ buồng, lúc đó là em Triệu sẽ được sanh ở cõi âm? Trước mộ, Triệu còn thấy
con chó tên Nết mà mẹ Triệu thường chăm sóc cho ăn mỗi ngày đang nằm ủ rũ. Con
chó trung thành đó vẫn ra nằm nhiều ngày bên mộ mẹ Triệu!
Khi mẹ Triệu trở bịnh nặng, ông ngoại Triệu được thông báo
nên hấp tấp về thăm, nhưng khi đến nơi đã thấy áo quan đang được chuẩn bị sơn đỏ
khiến ông đã ngất xỉu, bộ Âu phục đang mặc bê bết màu sơn. Sau buổi chiều mẹ
Triệu đã được chôn cất, ông đã ở lại đêm để chờ đến sáng đáp chuyến đò trở qua
Sa Đéc. Đêm đó ông đã thao thức không ngủ được, đưa mắt nhìn ánh đèn dầu trên
bàn thờ vừa mới dựng lúc ban chiều cho mẹ Triệu. Chiếc đèn đó là một loại đèn dầu
rất tốt, hiệu Hirondelles mà ông ngoại Triệu đã mua của hãng Armes et
Cycles de Saint Étienne ở Pháp để tặng mẹ Triệu vì biết con gái mình phải về
sống ở nơi quê mùa, không có ánh đèn điện. Ánh đèn tốt như thế lại bỗng nhiên bị
tắt. Ông ngoại Triệu đang thức nên đã đốt lại đèn hơn hai lần trong đêm, nghĩ rằng
có lẽ bướm đêm đã lọt vào bóng đèn làm đèn tắt, nhưng rồi ông lại nhớ khi chưa
về nhà chồng, mẹ Triệu ngày trước cũng thường hay tắt đèn như thế để ông được
ngủ an giấc. Cả nhà vì thế thường tin tưởng là mẹ Triệu đã chết khi còn quá trẻ,
chưa đến 24 tuổi, mà lại đang mang thai nên rất linh hiển!
Năm mẹ Triệu chết là lúc thế giới đang ở vào thời kỳ khủng
khoảng kinh tế trầm trọng. Thương mãi, mùa màng ruộng vườn... đều không đem lại
đủ lợi tức cho dân chúng. Cha Triệu đang có được chỗ làm ăn tốt phải trở lên
Cam Bốt tiếp tục hành nghề. Ông, Bà ngoại Triệu đã thuyết phục bên nội Triệu để
đem hai anh em Triệu về nuôi nấng.
Thế là Triệu có được cơ hội từ biệt nơi thôn dã để đến sinh
sống trong một môi trường mới, nhộn nhịp tiếng người và xe cộ. Ông ngoại Triệu
lúc ấy được thuyên chuyển về tỉnh Vĩnh Long, không xa Sa Đéc bao nhiêu nhưng đối
với tuổi thơ của hai anh em Triệu, đó là cả một cuộc thay đổi to lớn.
Thành phố Vĩnh Long là một thành phố nhỏ, xe hơi không có được
bao nhiêu chiếc, phần nhiều là xe của các cơ quan chánh phủ hoặc các xe lô, xe
đò... Hai anh em Triệu rất thích ra trước nhà ngắm các loại xe tự động, nhất là
vào những ngày mưa để nhìn các quạt nước nhịp nhàng đều đặn lau các kính xe. Đặc
biệt vào thuở ấy, phương tiện di chuyển, ngoài loại xe kéo, tư nhân còn có thể
mướn một loại xe ngựa, được gọi là xe song mã. Loại xe có hai ngựa kéo này
trông rất thanh nhã, nay còn được thấy ở Pháp hay Mỹ, nơi các thắng cảnh có nhiều
du khách muốn được ngồi xe rong chơi theo lối nhàn hạ thời xưa. Loại xe này được
trang bị loại chuông báo hiệu do người lái xe đạp bằng chân, tiếng chuông ngân
lớn nhưng rất êm tai.
Triệu không quên được buổi cơm chiều đầu tiên khi được đưa về
sống bên ngoại. Ông Tám, người bếp già của ông ngoại Triệu, rất vui mừng khi thấy
trong nhà có thêm hai đứa trẻ thay vì chỉ toàn là người lớn như từ trước đến
nay. Triệu được cho ăn món súp đầu tiên, trong súp có bỏ thêm nhiều miếng bánh
mì nhỏ chiên; nhưng cả hai anh em Triệu đều ngồi ngẩn ngơ, chỉ vớt ăn các miếng
bánh mì nào còn giòn, chưa thấm nước súp nhiều. Ông bếp Tám thất vọng khi thấy
hai thực khách tí hon không biết thưởng thức món súp đặc biệt của ông. Triệu
thú thật là ăn không được vì vị quá lạ, nuốt không vô. Lúc ấy cả nhà mới vỡ lẽ
là hai đứa nhỏ nhà quê ở làng nên chưa bao giờ miệng lưỡi lại được nếm mùi thịt
bò và mỡ bò! Từ đó, cả nhà thỉnh thoảng vẫn hay đùa gọi anh em Triệu là các
cháu nhà quê. Mà quả thật anh em Triệu quá quê vì đã sống trong một làng nhỏ,
ít khi được đưa đi chợ, mặc dầu là chợ làng. Lần đầu tiên được bà ngoại dẫn đi
ăn mì, Triệu thấy món ăn này sao mà mùi vị ngon đến thế. Cả đến hôm được dẫn đi
mua sách vở và cặp để chuẩn bị nhập học, ông chủ tiệm bán cặp da tặng cho một
viên kẹo caramel sữa-càphê. Khi ngậm viên kẹo mới nhận thức được hương vị thần
tiên của viên kẹo ngoại quốc đầu đời!
Ba năm theo học các lớp tiểu học ở Vĩnh Long là ba năm được
tiếp xúc với các bạn bè nhiều giới. Triệu lại có tánh hay thích kết bạn, gặp
nhau ở lớp chưa đủ, ngày nghỉ thế nào cũng tìm cách đến nhà để tiếp tục bày
trò. Triệu rất thích một anh bạn có cha làm nghề sửa xe hơi vì nhà anh có bao
nhiêu là viên đạn sắt đủ cỡ, bao nhiêu cơ phận máy móc hư phế thải...Triệu còn
một anh bạn khác tên Long, cũng mồ côi mẹ, cha là một y sĩ phải đi hành nghề xa
quê. Long cũng như Triệu, được gởi ở với bà ngoại. Vì cùng cảnh ngộ nên Long và
Triệu thường gặp nhau trong các ngày nghỉ. Thật ra, việc tình cảnh gia đình
Long là do bà ngoại Triệu tìm ra. Như đã nói ở trên, Triệu có tánh thích kết bạn
nên cuối tuần là tìm đến nhà các bạn. Vì tánh mê chơi nên quá buổi trưa thường
hay quên trở về nhà. Có lẽ vì Vĩnh Long là một thành phố nhỏ, mà bà ngoại Triệu
lại có nhiều người quen nên những lần Triệu đi quá giờ như vậy, tuy không cho
nhà hay trước nhưng rồi bà ngoại Triệu cũng tìm ra được nhà các bạn Triệu. Mỗi
lần đi tìm cháu, bà ngoại Triệu thường hay ở lại chuyện trò nên thường biết
thêm gia cảnh của các bạn Triệu. Việc người lớn quen nhau qua con cháu nhiều
khi cũng giúp Triệu được vài thuận lợi. Như có một lần, Triệu đã tìm cách lân
la với một bạn học chỉ vì biết anh bạn này có nuôi nhiều gà tre, loại gà rừng
nhỏ con mà giới trẻ rất thích. Có một lúc vào ngày lễ, thầy giáo lại cho một lô
bài toán cho học sinh phải làm trong các ngày nghỉ. Anh bạn này vốn yếu về toán
nên rủ Triệu đến nhà để cùng làm bài. Anh cũng có hứa sẽ tặng cho Triệu một con
gà để đem về nuôi. Đến mãi xế trưa, sau khi đã giúp làm xong các bài toán, anh
bạn này mới lựa cho Triệu một con gà bé tí teo, mà lại là một con gà mái! Triệu
thất vọng quá nhưng không dám nói ra. Nhằm lúc ấy bà ngoại Triệu lại đi tìm
cháu và được hướng dẫn đến đúng nhà bạn Triệu. Như thường lệ, bà ngoại Triệu bắt
chuyện với gia đình bạn Triệu. Trong câu chuyện ngoại Triệu có cho gia đình bạn
biết là sáng trước khi đi, Triệu có cho bà biết là hôm đó Triệu có một bạn hứa
đến nhà anh ấy “lấy gà”. Ngoại Triệu đã dạy Triệu là phải nói “đến nhà bắt gà,
chớ không ai lại nói: đến để lấy gà”. Mọi người đều cười ồ về việc dùng sai
danh từ của Triệu và kết cuộc câu chuyện là gia đình bạn Triệu bắt anh phải tặng
thêm cho Triệu một anh gà trống đàng hoàng cho “đủ cặp”!
Ông ngoại Triệu là một trong những người được huấn luyện đầu
tiên về nghành họa đồ nên thường được đổi đi rất nhiều tỉnh để đo đạc đất đai ở
miền Nam. Vì vậy nên Triệu tuy còn nhỏ tuổi nhưng trong các câu chuyện nghe được
trong gia đình, nhiều địa danh các làng mạc, sông ngòi, kinh lạch... đã in vào
tiềm thức Triệu. Sau này khi phải di chuyển đó đây trong thuở Kháng chiến Nam bộ
hay trong thời gia nhập Hải Quân, những nơi như Cầu Kè, Cầu Ngang ở Trà Vinh,
Hàm Luông, Mõ Cày, Giồng Trôm ở Bến Tre, Đầm Dơi, Năm Căn, Cái Nước, Sông Ông Đốc,
Ngã ba Hóc Năng ở Cà Mau..., các nơi đó đối với Triệu tưởng chừng như là những
nơi đã từng biết trước!
Khi đáo tuổi hồi hưu, Ông ngoại Triệu trở về quê quán ở Biên
Hòa. Từ nơi đô thị tỉnh nhỏ là Vĩnh Long, Triệu bắt đầu làm quen với lối sống nửa
tỉnh, nửa quê ở Phước Lư, một ấp nhỏ bên dòng sông Rạch Cát, cách tỉnh lỵ Biên
Hòa khoảng hai cây số. Ông ngoại Triệu quê quán nhiều đời ở Cù Lao Phố, bên kia
bờ Rạch Cát và được thừa kế nhiều ruộng vườn ở đó. Tuy nhiên vì là một công chức
thường phải luân lưu sống xa quê nên ruộng vườn ông ngoại Triệu đã nhường cho
các cháu canh tác. Khi về hưu, ông tậu một mảnh vườn ở Phước Lư , bên kia bờ của
Cù Lao Phố, một nơi gần tỉnh lỵ Biên Hòa hơn.
Khi di chuyển từ Vĩnh Long về Biên Hòa, ông ngoại Triệu được
một người bạn có xe hơi riêng giúp cho mượn để về lại quê. Lần đầu tiên được đi
xe Citroen, Traction 15, hai anh em Triệu sung sướng được ngồi xe có nệm êm,
không như lúc di chuyển từ Sa Đéc qua Vĩnh Long bằng xe đò, phải ngồi chật như
nêm mà lại bị xốc nhảy dựng khi xe qua các cầu nhỏ!
Triệu học hết chương trình Sơ học ở trường tỉnh Biên Hòa.
Vào thuở đó, chỉ có ở tỉnh lỵ mới có đèn điện. Phước Lư chỉ cách tỉnh có độ
hai, ba cây số nhưng ban đêm phải thắp đèn dầu để học. Triệu được ông ngoại
theo dõi việc học hành và sáng sớm nào ông cũng bắt phải vặn đồng hồ báo thức
vào 5 giờ rưởi để ôn lại bài trước khi ăn sáng và lội bộ đến trường. Trong khi
đó thì ngoại đi hâm cơm, một phần để ăn sáng, một phần gói ép vào một tấm mo
cau để đem theo ăn trưa. Mỗi khuya thức dậy, quẹt diêm thắp đèn học bài, diêm
sanh cháy trong không khí trong lành buổi sáng tỏa ra một mùi hương thật đặc biệt.
Biên Hòa là xứ núi đá nên buổi sáng nhiều khi rất lạnh. Ép mo cơm nóng vào ngực
khi đi đường vào sáng sớm, nghe hơi ấm chuyền vào mình là một thú vị khó quên của
Triệu.
Về được Biên Hòa, khác với lúc ở Vĩnh Long, Triệu có được cơ
hội cùng với các bạn, đi xa hơn vào các thôn xóm, sông rạch. Vớt cá thia thia
thì được các bạn hướng dẫn đến vớt ở con suối chảy quanh chùa Xóm Hóc Măng Tre
vì cá ở suối đá hay hơn cá vớt ở ruộng. Trái cây rừng như gùi, bứa, sim, dâu...
có thể kiếm ê chề nếu biết tháp tùng các thợ đi đốn củi ở rừng Vĩnh Cửu. Nước
sông Đồng Nai đặc biệt rất trong xanh, so với nước đục nhiều phù sa của sông Cửu
Long. Nhìn nước là đã muốn lội tắm rồi. Nhà ở ven sông, đặc biệt khúc sông Đồng
Nai bao quanh Cù Lao Phố rất hiền hòa nên Triệu đã mau chóng bơi lội khá giỏi.
Sau này vào Hải Quân, được huấn luyện thành thạo hơn nên Triệu đã giúp trường
Quân y Hải Quân Pháp đoạt nhiều giải. Khi ở Biên Hòa Triệu đã nhiều lần lén nhà
lội ra Cù Lao Rùa tìm các “lưỡi tầm sét” đem về nhường lại cho các gia đình có
con mắc bịnh kinh phong! Dân chúng thường vẫn hay tin tưởng là đặt lưỡi tầm sét
trên đầu giường hay mài lấy nước uống sẽ giúp các trẻ tránh được bịnh này? Cù
lao Rùa trên sông Đồng Nai là nơi trú ẩn an toàn cho những người tiền sử sử dụng
đồ đá làm khí giới nên ở nơi đây, lưỡi tầm sét rất dễ tìm.
Cũng vì mê đi chơi như vậy, nhất là đi bắn chim bằng ná
thung nên có một lần Triệu đã bị một trận đòn nhớ cả đời. Vào thời ấy Triệu có một
bạn là Lương Khánh Chí, có biệt tài bắn ná. Đi bắn chim với anh đó thì không
bao giờ trở về tay không vì nếu Triệu bắn trật thì anh sẵn lòng tặng chim lúc
trở về nhà. Vào một thời nghỉ lễ Tết, hết việc đi đánh bầu cua cá cọp Triệu lại
chỉ lo vò đạn đi bắn với anh Chí, quên lo việc làm bài thầy giáo đã ra đề trước
để làm trong các ngày nghỉ lễ.
Hôm hết lễ đi học trở lại, bài không làm kịp nên sáng đó Triệu
than bị đau bụng để khỏi đi học. Bà ngoại cưng cháu nên đồng ý nhưng ông ngoại
đang làm việc ngoài vườn, thấy Triệu còn nằm nhà nên hỏi lý do. Ông bảo đưa tập
vở ra xem, khi thấy Triệu chưa làm xong các bài, ông bắt Triệu phải đi học
ngay. Ông căn dặn khi đến trường phải ghi sổ xin đi khám bịnh viện nếu thật sự
còn đau. May thay hôm đó thầy giáo không xét bài của Triệu nên Triệu cũng khỏi
xin đi “khám bịnh”. Chiều hôm đó về nhà, Triệu tưởng là thoát nạn, đâu có ngờ
ông ngoại vẫn hạch hỏi xem thuốc nhà thương cho cất đâu? Triệu phải ăn một trận
đòn về hai tội: tội nói láo để trốn học vì không làm bài và tội thứ hai là ham
bắn chim, mê cờ bạc, đỏ đen ngày Tết.
Nhờ được uốn nắn như vậy nên sau này Triệu mới học đến nơi đến
chốn. Để giữ lời hứa với ngoại, không bao giờ Triệu tham dự vào các cuộc bài bạc,
mặc dầu có thể bị bạn bè chê là keo kiệt, nhát gan.
Sự lo lắng theo dõi việc học hành của ngoại đã giúp Triệu
thi đậu trong kỳ thi tuyển vào Trung học Petrus Ký. Vì đỗ được hạng cao nên Triệu
có được học bổng ở nội trú. Biên Hòa chỉ cách Sài Gòn độ ba mươi cây số, nhưng
đây là lần đầu tiên, Triệu phải xa em gái để tiếp tục việc học. Hai anh em đã
luôn luôn sống cạnh nhau từ lúc còn bé, nên đây là lần đầu Triệu phải đương đầu
với một nỗi buồn tha thiết của tuổi trẻ.
Trần
Ngươn Phiêu
*Chương 2, trích cuốn Gió Mùa Đông Bắc của Trần Ngươn Phiêu.
