VÀI Ý VỀ CHỮ DÙNG TRONG THƠ (1) - Nguyên Lạc

Hãy cùng nhau xét ý nghĩa và cách dùng  vài chữ sau đây trong thơ

MIÊN DU

1. Kết hợp MIÊN DU có thể hiểu trên cơ sở lắp ghép nghĩa của các thành tố tạo nên nó: MIÊN và DU

-- DU 遊 là "đi, đi xa, đi chơi"

-- MIÊN có nhiều nghĩa:

- MIÊN 眠 bộ Mục là "ngủ". Theo kiểu nói bồi trong tiếng Việt MIÊN DU nghĩa là "ngủ đi ". Nếu theo cấu tạo từ tiếng Hán, thì  DU là thành tố chính: "đi"; còn MIÊN là thành tố phụ: "giấc ngủ, trong tư thế ngủ". Nghĩa của cả kết hợp:  Đi vào giấc ngủ, đi trong tư thế ngủ. Nếu nghĩa "đi trong tư thế ngủ " thì mộng du chăng? Tên bệnh trong y học (tiếng Anh: Sleepwalking; còn gọi là ngủ đi rong hoặc chứng Miên hành)

- MIÊN bộ Mịch 綿 là kéo dài, dằng dặc không dứt. Vậy "miên du" là đi đi hoài.

Nên biết, tiếng Hán Việt cùng giống tiếng Anh, tính từ đứng trước danh từ, ngược với tiếng Việt. Thí dụ; White horse (A), Bạch mã  (H), ngựa trắng (V)

2. Giờ ta thử xét các câu thơ sau:

a.

Tôi miên du bước vào hoài niệm (XYZ)

- Câu thơ này có nghĩa sao?: Tôi "đi vào giấc ngủ/ đi trong tư thế ngủ" bước vào hoài niệm hay Tôi "đi đi hoài" bước vào hoài niệm?

- Lại nữa trong câu: 'Tôi "miên du" bước vào hoài niệm" này, chữ DU 遊 nghĩa là đi, bước đi ... Đã có chữ bước rồi sao còn dùng thêm chi chữ bước nữa?

Theo Nguyễn Anh Khiêm (Ký Ức Sơ Sài) thì tiến trình ngôn ngữ như sau: Đủ chữ/ đủ ý: Thoại –> đủ chữ/ nhiều ý: Văn –> ít chữ/ nhiều ý: Thơ.

Do vậy trong thơ càng ít chữ mà càng nhiều nghĩa thì thơ càng hay. Để được ít chữ, nhiều khi nhà thơ phải làm công việc "ẩ̉n chữ", để độc giả tự đoán ra như tôi đã bàn trong bài Thủ Pháp Show Do Not Tell đã đăng trên các trang Web.

b.

Nắng miên du chảy ngược chiều nỗi nhớ  (ABC)

Đây là  câu thơ trong  bài thơ "nổ̉i tiếng" ở VN. Xin tác giả ABC giải thích giùm "Nắng miên du" là gì? Nắng "đi vào giấc ngủ/ đi trong tư thế ngủ" hay nắng "bước đi đi hoài"?

c.

Tuy nhiên câu thơ sau đây dùng cụm chữ Miên du rất "ấn tượng":

Vô thường năm tháng bước miên du  (Trần Kiêm Đoàn)

Ở đây Miên du: Viễn du xa rộng kéo dài trong không gian và thời gian.

Cùng một chữ nhưng nếu hiểu rõ nghĩa nó, đặt đúng chổ thì câu thơ mới hay; chứ không thể dùng càn, cố tình tạo dáng làm câu thơ vô nghĩa và do đó ảnh hưởng xấu đến toàn bài.

 LÁ BAY,  LÁ ĐỔ

1. Trong bài thơ Tình Sầu Cuối Thu của thi sĩ DEF có câu thơ "Gió rít từng cơn đổ lá vàng", tôi đã hỏi đùa thi sĩ: Gió "rít" thì lá bay chứ? Gió rít từng cơn  có nghĩa là gió rất mạnh và do đó lá bị cuốn hút bay đi, chứ làm sao lá đổ. Lá đổ chỉ khi nào lá nhẹ lay cành.

Thi sĩ trả lời: "Tôi không ngồi mà rặn ra câu chữ!" - DEF

Tôi chỉ hỏi đùa cho vui, nhưng bạn DEF lại "nghiêm chỉnh" phản biện, thôi tôi đành luận bàn thêm cho rõ với anh để cùng nhau học hỏi và tiến bộ:

a. Lá đổ thì chỉ có 1 chiều : Từ trên xuống dưới, chứ không thể nào từ dưới lên trên , từ trái qua phải và ngược lại; nói chung không thể  là muôn chiều, muôn hướng. Lá bay thì mới phát tán muôn chiều, muôn hướng. Lá muốn bay thì gió phải mạnh. Gió rít từng cơn có nghĩa là gió rất mạnh và do đó lá sẽ bị cuốn hút bay đi, chứ làm sao lá đổ. Lá đổ chỉ khi nào lá nhẹ lay cành như tôi đã nói trên.  Do đó bạn DEF nên nghĩ lại câu thơ "Gió rít từng cơn đổ lá vàng".

Lại nữa 2 câu thơ kế tiếp trong khổ là "Con đường xưa nhuộm máu thu tang/ Mặt trời lặn cỏ cây câm lặng": " Gió rít từng cơn" sao mà " cỏ cây câm lặng" được? Cỏ cây phải "uốn éo, quằn quại" chứ?

Sẵn đây tôi liên hệ luôn đến bài nhạc "Lá Đổ Muôn Chiều" của Đoàn Chuẩn & Từ Linh. Theo tôi chữ CHIỀU là buổi chiều chứ không phải là "chiều hướng" như đã giải thích trên: Lá đổ muôn buổi chiều.

Cũng chính vì điều này mà nhiều người cho là vì lỗi in ấn làm sai tên bản nhạc và đã chỉnh lại "Lá Đỏ Muộn Chiều" [1]. Tôi đồng ý theo hướng này vì nghĩa nó chính xác và thê thiết hơn.

b. Về câu nói "Tôi không ngồi mà rặn ra câu chữ".

Trong bài thơ hay "Trời Bỗng Dưng Mưa Sa" của thi sĩ Trần Vấn Lệ có câu:

"Màu tím của đôi môi"

sau những câu thơ diễn tả cô học trò gặp mưa nên vào lớp trễ giờ. Tôi đã nêu ý kiến:

- "Mưa này chắc lớn lắm/ Em lạnh đến tím môi"

-" Cám ơn thi sĩ chăm chú từng chữ, có nghĩa là kính trọng độc giả. Nểu như "ai đó" nói "Màu đỏ của đôi môi" thì ôi thôi...mưa đâu? Phải không?

Thi sĩ, nhất là những người có tiếng càng  phải cẩn trọng trong việc chọn lựa chữ mình dùng, không phải vì có tiếng tăm mà muốn viết sao là viết, phải tôn trọng độc giả và danh tiếng riêng mình.

Trả lời như vầy có vừa ý với RẶN CHỮ của bạn DEF chưa?

 RÍU RÍT, RÚC RÍCH

[... Có cô thi sĩ trẻ, hơi xinh viết một bài thơ có quá nhiều lời comment "hít hà" khen: tuyệt, tuyệt trong đó có rất nhiều ông thi sĩ nổi tiếng

Bài thơ cô thi sĩ trẻ có câu thơ như vầy: "Chuột kêu ríu rít trên cành".

Theo tôi: Chuột sao kêu ríu rít? Phải kêu rúc rích chớ. Chỉ chim mới ríu rít hót ca vang :

Chuột kêu rúc rích trong rương

Anh đi cho khéo đụng giường mẹ la. (Câu hát ru Quảng Nam)

CHIM CHUỘT sao? Nghĩa CHIM CHUỘT chắc các bạn đã biết?...]

ĐẢO CHỮ

Xin lại được ghi ra trích đoạn bài viết  Đảo Chữ Và Vị Trí Chữ Trong Câu Thơ vì nó cũng liên quan đến đề tài đang bàn luận:

[ ... Giờ chúng ta xét về "nói đảo"

Hiện tượng "nói đảo" bao gồm đảo chữ (đảo từ), đảo ngữ... Tiếng Pháp gọi lối chơi chữ này là antimétabole; tiếng Anh là  antimetabole.

a. Phép đảo ngữ

Phép đảo ngữ (tiếng Anh: Anagram) là cách một từ hay cụm từ được tái sắp xếp thành các ký tự của một từ hay cụm từ khác, sử dụng các ký tự ban đầu chỉ một lần duy nhất.

Ví dụ: Từ "rail safety" có thể viết thành "fairy tales" với cùng số lượng từng chữ cái. Phép đảo chữ thông thường được dùng để chơi trò chơi đố chữ hay học từ vựng mới.

Ở đây tôi không chú ý về phép này.

b. Phép đảo chữ (đảo từ):

Tôi thích gọi đảo chữ hơn đảo từ vì theo tôi chữ chính xác hơn từ [2]

Đảo: Ngược, đảo ngược.

-- Trong nói đảo người ta thường dùng lối chuyển đổi trật tự, vị trí các chữ trong một nhóm chữ (nhóm từ)

     Bữa sáng rau muống, bữa chiều muống rau.

Hoặc:

     Hôm nay có món cà chua,

     Ngày mai độc nhất lại mua chua cà.

Hoặc:

     - Sinh sự, sự sinh.

     - Cá ăn kiến, kiến ăn cá.

- Giúp người, chớ cầu người giúp.

- Cười người chớ có cười lâu

Cười người hôm trước, hôm sau người cười.

Ngồi ngủ, ngủ ngồi đều ngủ cả

Đứng ăn, ăn đứng cũng ăn thôi

c. Ba trường hợp đảo chữ

-- Ta phân biệt được ba trường hợp trong phép đảo chữ:

         1. Chữ mới khi được đảo có thể xem như cùng nghĩa với chữ trước khi đảo:

     Ngồi ngủ/ ngủ ngồi.

     Đứng ăn/ ăn đứng

     Khổ đau / đau khổ...

          2. Chữ mới khi được đảo sẽ "vô nghĩa", nghĩa là không thể nào đảo được.

Độc đáo / đáo độc: Đáo độc vô nghĩa

Độc lập/ Lập độc: Lập độc vô nghĩa

Tà huy / huy tà: Huy tà vô nghĩa

- Khờ khạo / khạo khờ: Khạo khờ vô nghĩa. 

- Vừa vặn / vặn vừa:  Vặn vừa vô nghĩa.

Muôn trùng / trùng muôn: Trùng muôn vô nghĩa

Câu thơ:

Hư không níu trùng muôn bớt dài (PHM): vô nghĩa.

 Bóng nguyệt / nguyệt bóng: Nguyệt bóng vô nghĩa

Câu thơ:

"giang đầu nguyệt bóng miên khê"(PHM) là nghĩa gì xin cho biết?

Thi sĩ nên xét lại! Nếu có nghĩa xin thi sĩ cho biết tra tên từ điển Việt nào?

Sẵn dây xin được ghi ra trích đoạn về ngôn ngữ thơ mà tôi tâm đắc của Lê Hữu:

[... Ngôn ngữ thơ là chữ nghĩa, hình ảnh, ý tưởng … chỉ có ở trong thơ hơn là trong đời thực. Có điều, khi đọc, nghe, ta cảm thấy như là có thực, có ý nghĩa và chấp nhận được; hơn thế nữa, lại còn rung cảm vì thứ ngôn ngữ ấy. Bất kỳ cách diễn đạt nào làm cho người ta đọc ra thơ, nghe ra thơ, hiểu ra thơ muốn “nói” điều gì, đều là ngôn ngữ thơ.

Chữ nghĩa cần có sự phát minh, sáng tạo hơn là lặp lại rập khuôn người đi trước. Những vô thường, vô vi, phù vân, phù ảo, hư ảo, hư không, tà huy, miên trường… mà người làm thơ cố đưa vào bằng được trong thơ mình thường có một vẻ gì khập khiễng, gượng gạo như một kiểu tạo dáng kém tự nhiên, đôi lúc khiến câu thơ tối tăm, khó hiểu.

Thường, thơ khó hiểu thì khó hay; thơ tạo dáng thì khó tạo được cảm xúc.

[Lê Hữu: Thơ lục bát còn, tiếng Việt còn]

Như Lê Hữu nói : "Chữ nghĩa cần có sự phát minh, sáng tạo...", Tuy nhiên không phải muốn tạo chữ mới ra sao là tạo; phải để ý đến độc giả, phải để ý đến sự trong sáng của tiếng Việt:  Những chữ mù mờ, tối nghĩa hoặc vô nghĩa thì không nên "sáng tạo" ra. Không nên "đố chữ".

        3. Chữ mới khi được đảo khác nghĩa với chữ trước khi đảo, nghĩa có khi trái nghịch:

Nàng rằng : "Lồng lộng trời cao,

Hại nhân, nhân hại sự nào tại ta!" (Kiều)

Hại nhân nói đảo thành nhân hại, cả hai chữ khác nghĩa nhau

     Vợ cả, vợ hai, hai vợ đều là vợ cả

Vợ hai nói đảo thành hai vợ, cả hai chữ khác nghĩa nhau hoàn toàn

     Con cò chết rủ trên cây

     Cò con mở lịch xem ngày làm ma (ca dao)

Con cò/ Cò con cũng vậy ...}

[ Đảo Chữ Và Vị Trí Chữ Trong Câu Thơ - Nguyên Lạc] [2]

.

Theo chủ quan tôi: "Cảm nhận đưa tới cảm xúc - tức cảnh sinh tình - rồi cuối cùng đưa tới thơ", do đó điều quan trọng nhất ở thơ là cảm xúc - "cảm xúc thật" của lòng. Những bài thơ sắp xếp chữ hoàn toàn do lý trí, do kinh nghiệm hoặc cố tình tạo dáng có thể hay; nhưng chắc chắn sẽ không có HỒN, nghĩa là sẽ không tồn tại lâu trong tâm tưởng con người.

Để kết thúc bài viết, tôi xin ghi ra đây hai câu đáng suy gẫm:

-  "Hãy thành thật với những thứ tồn tại bên trong mình" - André Gide: Nhà văn người Pháp, giải Nobel văn học năm 1947.

- " Viết không khác người, đừng viết" - thi sĩ Du Tử Lê (?)

.

Nguyên Lạc

...............

[*] XYZ, ABC, DEF và PHM là những thi sĩ có tiếng, tôi xin tạm dấu tên

[1] Lá đỏ muộn chiều - Đoàn Chuẩn, Từ Linh

https://cainhaccho.net/loi-bai-hat/doan-chuan-tu-linh/hnisa/la-do-muon-chieu.htm

[2] Đảo Chữ Và Vị Trí Chữ Trong Câu Thơ - Nguyên Lạc

http://phudoanlagi.blogspot.com/2019/04/ao-chu-va-vi-tri-chu-trong-cau-tho.html#more