Từ “trưởng giả” có nhiều nghĩa, nhưng các nghĩa “người đứng
tuổi, người đức cao trọng vọng, bậc thức giả…” không thông dụng bằng nghĩa
“người giầu có”, nhất là để chỉ những nông dân hay thương nhân bộc phát
tạo nên giai cấp tư sản mới, gọi là giầu nổi, trọc phú. Ai chẳng muốn khá hơn,
vinh thân phì gia, sang cả, chuyện này không có gì xấu. Vấn đề là những người
mới giầu này thường tỏ ra lên mặt, hợm hĩnh, tự cho mình hơn người, coi thường
người khác. Thái độ này trở thành một thói tật trong xã hội, cho nên từ “trưởng
giả”, “thói trưởng giả” mang hàm ý xấu, chê bai. Nhất là phú quý
sinh lễ nghĩa, có tiền bạc thường thích đua đòi, bắt chước giai cấp trên, chơi
nổi, chơi trội, nhiều khi lố bịch, làm trò cười cho thiên hạ. Từ đó nẩy sinh
nhóm từ “trưởng giả học làm sang” để chế giễu loại người này. Tuy
nhiên cũng phải công nhận ở đây có chút ghen tị của người không có đối với
người có.
Hiện tượng văn hóa và xã hội trên diễn ra mọi nơi, mọi lúc. Hơn 300 năm trước ở
Pháp Molière (1622 – 1673) đã viết vở hài kịch nổi tiếng Le Bourgeois
Gentilhomme (Trưởng Giả Học Làm Sang) để chế giễu hạng người như thế. Dân
Anh nặng tính giai cấp có từ “snob” để chỉ hạng giầu nổi với các thói
xấu hợm hĩnh, làm sang kệch cỡm. Nguồn gốc có thể do từ “snob” của
miền Scandinavia nghĩa là kẻ ngu ngốc, huênh hoang, mạo danh, lang băm. Có thể
là viết tắt của từ Latin “sine-nobilate” thành ra từ “s.nob”
nghĩa là không phải quý tộc, mà là dân thường. Có thể là do từ “nob”
nghĩa là người thực sự có quyền lực và địa vị, và snob là người không
có nên ham hố theo đuổi hai thứ này. Có thể là do nông dân Pháp đọc lướt từ “c’est
noble” chỉ cái gì thuộc giai cấp trên. Và cũng có thể do từ “snub”
nghĩa là hếch mặt, kênh kiệu, đúng là thái độ của dân snob. Ngược lại
có người cho rằng từ snob có trước và vì snob cứ hếch mặt lên
kênh kiệu nên mới phát sinh từ snub để chỉ cái thái độ này. Hiện tượng
thì có từ lâu lắm rồi, nhưng từ để chỉ nó thì không ai biết chắc chắn xuất xứ
thế nào.
Đối với vấn đề trưởng giả dân Pháp đã có vài từ liên hệ: parvenue
(người giầu bạo phát) arriviste (kẻ hãnh tiến), nouveau riche
(trọc phú, người giầu mới nổi), nhưng họ vẫn thích từ đơn âm snob của
Anh, nên du nhập và còn tạo từ “snobism” mà từ điển Petit Larousse
(1907) định nghĩa như là thói ngưỡng mộ mù quáng, phiến diện bất cứ cái gì thời
trang, thời thượng. Riêng dân Mỹ, Việt Nam không có giai cấp quý tộc rõ rệt,
với một lịch sử chưa dài về giai cấp tư sản, mọi người hiện vẫn đang cố gắng
leo thang xã hội, đa số tư sản nói chung là giầu mới, là hãnh tiến, hoặc tự cho
là giầu bạo phát. Cho nên thói trưởng giả mang nhiều tính chất coi thường người
khác, khẳng định đẳng cấp, hơn là đi tìm địa vị, giai tầng xã hội cao hơn.
Thói trưởng giả thời nào cũng có, nhưng đặc biệt phổ biến thấy rõ trong
những hoàn cảnh xã hội biến động mạnh, như các cuộc cách mệnh đảo lộn giai tầng
xã hội (vd. cách mạng Pháp 1789, cách mạng Nga 1917….). Gần hơn là chuyển đổi
từ kinh tế xã hội chủ nghĩa sang kinh tế tư bản thị trường tại các nước Cộng
Sản như Trung Hoa, Việt Nam đã tạo nên một tầng lớp đáng kể tư bản đỏ mới, mà
do học vấn kém, văn hóa thấp, đạo đức lỏng lẻo họ biểu lộ thói khoa trương hợm
hĩnh một cách công khai, rộng khắp, lố bịch, kệch cỡm đến trở thành một hiện
trạng xã hội nổi cộm, làm xốn mắt. Tư bản đỏ mới này gọi là đại gia,
ngoài thương nhân, nông dân phất lên còn bao gồm cả một số đông cán bộ có chức
quyền làm giầu khủng nhờ hối lộ, tham nhũng, bóc lột, cấu kết với ngoại quốc buôn
bán tài nguyên quốc gia….; tất cả thi nhau phô trương múa may trên một đất nước
còn chậm tiến, đa số dân chúng nghèo khổ, thực phẩm độc hại, môi trường ô
nhiễm, tạo nên một bi hài kịch lớn lao chưa từng thấy trong xã hội VN, kéo theo
nhiều hệ lụy văn hóa xã hội nghiêm trọng.
Thói nhà quê con gà ghét nhau tiếng gáy khiến các đại gia đua nhau xây nhà
hoành tráng hơn, hiện đại hơn, tốn kém hơn, với vật liệu xây cất cũng như trang
bị phòng ốc toàn hàng ngoại đắt giá như cẩm thạch, gỗ quý. Trước 1975 ở VN gần
như không thấy siêu xe, nhưng nay thì đã có xuất hiện các siêu xe giá chục tỉ
như Rolls-Royce, Ferrari, Lamborghini, Bently, Porsche. Còn Mercedes, BMW,
Audi, Lexus là chuyện thường. Cán bộ, giáo sư chỉ cách nhiệm sở vài trăm mét
nhưng phải đi xe hơi, có tài xế lái.
Quan hôn tang tế là những dịp để phô trương. Phí tổn cao ngất ngưởng, hàng
chục tỉ. Mời càng nhiều khách càng nổi danh. Các thiệp mời in ấn đắt tiền, rất
ấn tượng và không quên liệt kê dầy đặc những chức vụ công cũng như tư, học vị
(không biết thật hay giả) của chủ cũng như của khách. Vàng bạc châu báu đeo đầy
người, Đốt vàng mã cũng bạc tỉ. Những lễ lạc của ngoại quốc (vd. Valentine,
Halloween, Thanksgiving, Black Friday…) được du nhập vào VN để tạo dịp tiêu xài
hoang phí, phô trương tiền của. Đua nhau tìm mua hàng hiệu đắt tiền như Rolex,
Gucci, Prada, Dior… để lòe thiên hạ và đem khoe trên facebook.
Ngoài ra còn bầy đặt tổ chức hội ngộ những người cùng họ Nguyễn, họ Phạm….
mà liên hệ huyết thống không có, chỉ cần cùng họ và giầu sang, có tiếng tăm hay
địa vị là được mời tham gia. Điện thoại di động mới nhất, chưa thấy bán trên
thế giới mà ở VN đã có người sở hữu. Cơn lốc iphone ảnh hưởng tới đại đa số dân
chúng. Trẻ em, người dạo bán vé số, người buôn thúng bán mẹt cũng phải có
iphone giá bằng cả mấy tháng lương người nghèo. Ăn uống sính đồ ngoại, thích
các tiệm sushi, fastfood (Mc Donald, KFC…) Có bát phở giá bạc triệu. Nước VN
rất nghèo nhưng có một số người xài sang không thua các triệu phú thế giới. Lố
bịch đến thế là cùng.
Con cái các đại gia, nhỏ thì học trường tư thục có liên hệ đến ngoại quốc,
mùa hè còn đi học hè tại nước ngoài; lớn thì phải là du học sinh Mỹ, Anh, Đức,
Pháp, cùng lắm cũng là Úc Đại Lợi, Nhật Bản, Tân Gia Ba, ít thấy nói đến các
nước CS anh em như Nga, Tầu. Đại gia du lịch ngoại quốc thường xuyên, nhất là
vào mùa hè hay ngày lễ Tết. Những dịp này du khách đến viếng các thành phố lớn
VN ngạc nhiên thấy vắng nhiều người có máu mặt.
Tình trạng trên đưa đến nhiều hệ lụy tai hại về mặt văn hóa xã hội. Khuynh
hướng hưởng thụ, phô trương đua đòi, hám danh, tiền bạc vật chất là trên hết,
làm đảo lộn giá trị đạo đức, luân lý, chỉ người có tiền của phô ra mới được nể
trọng. Người ta gian dối để cố có mảnh bằng giả hiệu. Trẻ em giết người chỉ vì
một cái iphone. Để có tiền xài sang càng phải hối lộ tham nhũng nhiều hơn, càng
phải trộm cắp, lừa đảo nhiều hơn. Xã hội băng hoại, giáo dục xuống cấp. Con
người trở nên vô cảm, ích kỷ, xem nhẹ đạo đức, lễ nghĩa, ít ai quan tâm đến
việc công ích quốc lợi dân, dửng dưng, bất lực trước viễn ảnh đen tối của đất
nước. Có chăng thì cũng chính là các đại gia này, sau khi đã vơ vét được lời
khủng, liền lo tẩu tán tài sản cũng như con cái ra nước ngoài, để chuẩn bị
chuồn một khi có biến.
Những nhận xét trên cho thấy thói trưởng giả là môt hiện tượng phức tạp, rắc
rối, đôi khi mang tính khôi hài lố bịch, và có nguy cơ tiềm ẩn tha hóa con
người. Đó là tính thích phô trương hợm hĩnh, ham danh, hám lợi. Muốn gây ấn
tượng ngang vai người trên và coi thường người dưới bằng mọi giá. Đề cao quá
đáng địa vị, tiền bạc và những trang bị đi kèm (nhà cửa, xe cộ, nếp sống, trang
phục…), coi chúng là cái đáng nể trọng, chứ không phải đạo đức hay tài năng.
Chấp nhận cái thang giá trị vật chât của xã hội và theo đó hành xử mà ít quan
tâm đến nhân tình, khiến đôi khi tàn nhẫn, đôi khi lố bịch làm trò cười. Luôn
luôn không bằng lòng với mình, với hiện trạng của mình, vì vẻ ngoài thành đạt
và tánh tự phụ không xuất phát từ thực tài của bản thân, nên cần phải được củng
cố bởi nhìn nhận của thiên hạ bằng những bắt chước, cóp nhặt các hình thức bên
ngoài của thiên hạ và chỉ lo bị xuống cấp trước mắt thiên hạ. Càng ngày càng
lún sâu vào các thói xấu.
Các thói xấu của trọc phú nổi cộm khiến thiên hạ chê bai, chế nhạo vì họ
hãnh tiến một cách kệch cỡm, học làm sang một cách điên cuồng mù quáng. Trong
khi thật ra ước muốn thăng tiến khá hơn trong cuộc sống là tự nhiên của mọi
người, không có gì xấu, nếu không muốn nói là còn được khuyến khích, nhưng có
thể đạt được bằng những cách khác văn hóa hơn, đạo đức hơn, và nhân tình hơn.
Bằng trau giồi đạo đức, rèn luyện kỹ năng, cần cù học hỏi, mở rộng kiến văn,
nâng cao thẩm mỹ…chứ không phải bằng tiền của, địa vị, và những cóp nhặt các
hình thức bên ngoài rỗng tuếch tưởng là có giá trị.
Nói thế không có nghĩa rằng người ta có thể thoát khỏi, không vướng mắc vào
những thói xấu này trên đường đời. Vì rằng thật ra cái con vi trùng trưởng giả
đã tiêm nhiễm vào mọi người (dù là trưởng giả hay dân thường), len lỏi vào mọi
ngõ ngách của cuộc sống mà người ta không nhận ra đấy thôi. Vần đề là liều lượng
và hoàn cảnh khác nhau khiến con vi trùng tác dụng khác nhau và theo đó người
ta có những tác phong khác nhau. Để ý kỹ có thể nhận diện được ít nhiều cái
thói trưởng giả, thích hơn người trong nhiều địa hạt.
Con người sống một mình thường than thở cô đơn buồn chán, nhưng hợp lại
thành đoàn thể, xã hội thì luôn luôn có nẩy sinh so sánh, phân biệt, như vậy
bản chất so sánh hơn kém này dễ khiến phân hóa hơn là đoàn kết. Thường hay tự
cho mình hơn người bên cạnh (tuy là đôi khi khiêm nhượng, nhận là chỉ hơn chút
chút). Nếu không hơn được thì tự an ủi:
Trông lên thì chẳng bằng ai
Trông xuống thì cũng chẳng ai bằng mình.
Cái gì cũng có phân biệt, so sánh hơn kém. Và luôn luôn tìm phần hơn (có khi
cái hơn này chỉ là danh hão vì thực chất không hơn gì cả). Hình như có vậy mới
thấy an tâm thỏa mãn. Đi học thì ráng vào được các trường nổi tiếng như Chu Văn
An, Pétrus Ký… hơn là Hồ Ngọc Cẩn, Nguyễn Trãi…Hoặc Nha Y Dược, Kỹ Thuật Phú
Thọ, Quốc Gia Hành Chánh… hơn là Nông Lâm Súc, Phân Khoa Đại Học Văn, Luật, Khoa
Học… Võ Bị Đà Lạt hơn Sĩ Quan Thủ Đức… Gần đây ở Mỹ minh tinh Hollywood bị đi
tù vì đút lót cho con vào trường nổi tiếng. Harvard, Yale, Princeton… là giấc
mơ ám ảnh, đến nỗi có trường trung học lập chương trình “Preparation H” cho học
sinh lớp chót chuẩn bị vào đại học. Đây không phải là thuốc trĩ chữa cho học
sinh ngồi học gạo, mà là chương trình “Chuẩn Bị Harvard”.
Mọi thứ và mọi nơi đều có phân biệt hơn kém không thể kể hết. Chỉ xin liệt
kê vài địa hạt tiêu biểu như hội đoàn, câu lạc bộ, nghề nghiệp, chỗ ở, xe cộ,
nhà cửa, trang phục, thực phẩm, di trú…. Tù Nhân Chính Trị nghe có giá hơn Tị
Nạn Cộng Sản. Virginia, Maryland quý tộc hơn New York, Florida. Sushi sang hơn
fastfood. Bác sĩ hơn nha sĩ. Bác sĩ chuyên môn hơn bác sĩ gia đình. Làm cho
Google, Facebook có giá hơn làm cho các nơi khác. Câu lạc bộ là chỗ phô trương
đặc quyền đặc lợi vì có khi gia nhập đòi hỏi mức tài sản tối thiểu cao, chưa kể
hội phí cũng ngất ngưởng, không phải ai cũng hội đủ điều kiện.
Nước Mỹ đứng nhất thế giới về tiện nghi đời sống, nhưng có mặc cảm văn hóa
đối với Âu châu cho nên triết học, văn học, thời trang, ẩm thực… của Âu châu là
những cái được quý trọng, theo đuổi. Lấy được người có gốc quý tộc ở châu Âu là
một hãnh diện. Đặc biệt có một giai tầng gồm những minh tinh màn bạc, cầu thủ
thể thao, nhân vật truyền thông nổi tiếng (gọi là celebrity) thu nhập
khủng mà ai cũng thích được dính dáng đến, cho dù chỉ là gặp ngoài đường. Kim
Kardashian thực sự không tài cán gì mà cũng nổi danh nhờ quen biết dính dáng
đến các người nổi danh, và vì thế lấy được ca sĩ nổi tiếng Kanye West. Thói
sang bắt quàng làm họ khiến người ta thường thòng tên một nhân vật nổi danh vào
câu chuyện để tỏ ra có liên quan, quen biết, và được thơm lây. Tương tự, ở VN
là các tên tuổi như Mai Thảo, Trịnh Công Sơn…
Vi trùng trưởng giả có khắp mọi nơi, rất khó quản lý kiểm soát, cũng khó như
đối với tánh nóng giận vậy. Không hoàn toàn tránh khỏi, nhưng cảnh giác và cố
gắng cũng có thể giảm xuống tối thiểu liều lượng và tác hại mà vẫn theo đuổi
được hoài bão thăng tiến cuộc đời một cách tốt đẹp. Theo A. Koestler thói
trưởng giả không phải chỉ là cái yếu kém rồ dại của con người nhưng là một cái
gì cơ bản của não trạng con người hiện đại, phản ánh cái bệnh chung, cái xáo
trộn giá trị văn hóa và xã hội trong nền văn minh hiện đại.
Tuy nhiên gác bỏ thị phi, mặc cho thiên hạ muốn hơn cũng chả sao, rèn luyện
bản thân, tự mình tạo giá trị đích thực cho mình, không cần ai bảo kê cái giá
trị đó, hiểu rằng tiền bạc và địa vị chỉ là phương tiện để thực hiện hoài bão
tốt đẹp là một xã hội công bằng, không còn bất công. Cái giá trị đáng tôn trọng
không phải là tiền của và địa vị mà là lòng tốt, độ lượng, danh dự, can đảm….
Đến lúc đó sống sẽ thanh thản, hạnh phúc, ít còn bị thói trưởng giả chi phối.
Vì dẫu sao theo thi sĩ Giacomo Leopardi (thế kỷ XIX) suy cho cùng con người
chẳng là cái gì cả và chẳng biết gì hết, một sự thật mà thiên hạ cứ tảng lờ.
Phạm Đức Thân
