Uống rượu một mình trong quán Bar Hitori, Nhật Bản.(hình:
Shiho Fukada and Keith Bedford từ www.bbc.com )
Cô đơn có phải đáng sợ lắm không? Bạn đã có bao giờ cảm thấy
cô đơn và những lúc như thế bạn làm gì? Theo các nhà tâm lý, cô đơn là trạng
thái tâm lý có tính tiêu cực và dễ rơi vào trầm cảm, thậm chí còn có nguy cơ dẫn
tới tự tử. Nhưng thực tế có thể điều đó không hoàn toàn đúng với tất cả mọi người
và mọi hoàn cảnh xã hội, bởi vì cũng có người thích thú cô đơn mà xã hội Nhật Bản
hiện đang chứng kiến tình trạng này diễn ra.
Nhật Bản đang thay đổi: xã hội già nua nhanh chóng, số lượng
du khách ngoại quốc đến nhiều kỷ lục, và ngày càng có nhiều máy robot hơn lúc nào
hết. Đó là nơi giới trẻ của đất nước bước vào. Gen J, loạt truyền hình mới được
thực hiện bởi BBC Worklife, giúp bạn theo kịp tốc độ với cách mà thế hệ kế tiếp
của đất nước này đang định hình tương lai của Nhật Bản. Đây là câu chuyện đầu
trong loạt truyền hình đó, theo Bryan Lufkin cho biết trong bài viết đăng trên
trang mạng www.bbc.com tiếng Anh hôm 14 tháng
1 năm 2020.
Một thập niên trước, nhiều người Nhật Bản vì rất xấu hổ khi
bị bắt gặp đang ăn một mình tại trường hay tại nhà ăn nơi làm việc mà họ chọn
ăn trong nhà vệ sinh. Từ sự xuất hiện không bạn bè được cho là điều không nên,
dẫn tới điều được biết như là “benjo meshi” – “ăn trưa trong nhà vệ sinh.”
Nhưng nhiều người nghĩ Nhật Bản đang thay đổi rất
lớn. Một trong những người đó là Miki Tateishi, người pha rượu tại Tokyo. Cô
làm việc tại quán Bar Hitori, một nơi ấm cúng trong khu sinh hoạt về đêm
Shinjuku được lập ra cho những người uống rượu một mình.
Quán rượu, mở cửa vào giữa năm 2018, tượng trưng cho cơ hội
bất thường thích ứng hướng đi Nhật Bản – để đi ra ngoài và uống một mình. Và nó
làm thật tốt: thay vì núp kín trong nhà vệ sinh, người ta bước ra ngoài và chấp
nhận bị bắt gặp một mình.
“Một số người muốn hưởng thụ cô đơn, những người khác muốn
xây dựng một cộng đồng mới,” theo Tateishi cho biết. Cô tin chính sách “chỉ một
mình” của quán rượu giúp các khách hàng trong tương lai là những người có thể bị
cự tuyệt bởi những nhóm đông đảo hay các luật lệ. Các khách hàng có thể bắt
chuyện với nhau trong một môi trường thoải mái, có sức chứa khoảng một chục người.
“Tôi nghĩ điều này là hiếm,” theo Kai Sugiyama, 29 tuổi, làm
việc cho một công ty sản xuất, đang ngồi trên chiếc ghế cao trong quán rượu,
phát biểu như thế. “Tôi cảm thấy người Nhât sống cuộc đời tập thể, vì thế người
ta muốn làm các công việc với người khác. Chúng tôi không có nền văn hóa làm việc
một mình.”
Tuy nhiên, Hitori – có nghĩa là “một mình” – không có nghĩa
là điển hình duy nhất về cách các cơ sở kinh doanh đang thay đổi để phù hợp với
những người muốn tự mình làm mọi việc. Từ ăn tối, sinh hoạt về đêm tới đi đây
đi đó, các chọn lựa mới phục vụ đặc biệt cho những cá nhân đã xuất hiện trong
các năm gần đây. Nó được biết là phong trào “ohitorisama”: con người mạnh dạn
chọn làm việc một mình, ý kiến của người khác bị bỏ qua.
Một mình đọc sách.(nguồn: https://pixabay.com/ )
Sức mạnh của cô đơn
Được dịch nôm na, “ohitorisama” có nghĩa là một điều gì đó
giống như “bữa tiệc một mình.” Tìm kiếm trên mạng xã hội Instagram bằng tiếng
Nhật và bạn sẽ thấy hàng trăm ngàn hình ảnh: nhà hàng phục vụ bữa ăn cho một
người, hành lang rạp chiếu bóng, lều dựng tại các khu cắm trại hay những bức ảnh
trên hệ thống chuyên chở nêu bật sự cô đơn khác thường và đầy thích thú. Đặc biệt
trong 18 tháng qua, ngày càng có nhiều người tuyên bố trên báo chí và truyền
thông xã hội rằng họ yêu thích thời gian cô đơn.
Một ‘xã hội Cực Kỳ cô đơn’ sẽ là tương lai của tất cả các
quốc gia, không chỉ Nhật Bản
Một cuộc cách mạng gần đây là “hitori yakiniku.” Yakiniku có
nghĩa là “thịt nướng” thường liên quan đến việc ngồi quanh một cái rá nướng thịt
tại một chiếc bàn trong nhà hàng với một nhóm người và nấu chung thịt gà, bò
hay heo. Nhưng với ohitorisama, thì tất cả thịt đó chỉ có một mình bạn nướng và
ăn.
Ngay cả việc hát karaoke cũng cô đơn một mình – là sự thay đổi
rất lớn đối với trò tiêu khiển cổ điển của Nhật Bản. “Nhu cầu hát karaoke một
người đã gia tăng tới mức từ 30% tới 40% của tất cả khách hàng hát karaoke,”
theo Daiki Yamatani, nhà quản trị bán hàng là người chịu trách nhiệm quan hệ cộng
đồng cho công ty karaoke một người 1Kara tại Tokyo, cho biết. Tại Nhật Bản, các
tụ điểm hát karaoke ở mọi nơi, thường là những tòa nhà lớn với nhiều tầng có
nhiều phòng hát karaoke riêng biệt cho các nhóm với nhiều kích thước khác nhau.
Nhưng nhu cầu từ các ca sĩ đơn độc đã và đang gia tăng, và vì vậy 1Kara đã biến
đổi các phòng cho nhóm nhiều người thành các phòng thu âm riêng lẻ có kích cỡ bằng
phòng gọi điện thoại.
Tại Nhật Bản, các hoạt động nhậu nhẹt và sinh hoạt về đêm
theo truyền thống chia xẻ với nhiều đồng nghiệp hay bạn bè, trong khi văn hóa ẩm
thực thì có nghĩa bữa ăn tối thường được chia xẻ nhiều người. Vì thế phong trào
ohitorisama tượng trưng cho sự đổi thay lớn. Nhưng điều gì đưa đến sự thay đổi
và tại sao nó lại được xem là rất quan trọng?
Áp lực xã hội
Tại nhiều nước, cô đơn có thể không có vẻ gì quá ngạc nhiên.
Chẳng hạn, trong tháng 12, nữ tài tử người Mỹ Christina Hendrecks đăng hình cô
đơn của cô tại một buổi hòa nhạc. Nữ tài tử người Anh Emma Watson gần đây đã
tuyên bố yêu thích cuộc sống đơn độc và “làm bạn chính mình.” Nhiều tác phẩm
Tây Phương đã viết các hướng dẫn để uống rượu một mình và đọc sách tại quán
bar, và di du lịch một mình đã tạo nên sự nghiệp cho vô số người có ảnh hưởng
trên truyền thông xã hội.
Nhưng tại một đất nước nơi tuân thủ các tiêu chuẩn, quy luật
và sinh hoạt theo đoàn nhóm thường xuyên được đánh giá cao, đó là vấn đề lớn.
125 triệu người dân Nhật Bản chen chúc trong một quần đảo nhỏ hơn tiểu
bang California – và 4/5 lãnh thổ của Nhật là rừng núi và không thể sinh
sống được. Đất đai sinh sống từ lâu ở mức đắt giá, vì vậy phải đặt nặng vào cuộc
sống tập thể và thích ứng với những người khác.
“Nhật Bản là quốc gia nhỏ, và mọi người cần cộng sinh,” theo
Motoko Matsushita, cố vấn cao cấp tại công ty nghiên cứu kinh tế lớn nhất của
Nhật bản, cho biết. Viện Nomura Research Institute có trụ sở tại Tokyo. Bà
nghiên cứu về ohitorisama, nguồn gốc và tương lai của nó. “Chúng ta cần tập
trung vào việc sống bên nhau trong hài hòa, đó là lý do tại sao áp lực rõ ràng
để làm việc trong nhóm là cao.”
Matsushita nói rằng cùng với sự trỗi dậy của truyền thông xã
hội – cách về số lượng bạn bè hay ‘thích’ có thể cho thấy giá trị của bạn – điều
này dẫn tới áp lực rõ ràng ngột ngạt bị kỳ thị là cô đơn. Bà cho biết sự thụt
lùi từ điều này và văn hóa thông tin 24/7 thúc đẩy sự trỗi dậy của nền văn hóa
cô đơn.
Trong trường hợp benjo meshi (ăn trưa trong nhà vệ sinh),
nhà xã hội học đã đặt ra từ ngữ này vào năm 2008, Daisuke Tsuji của Đại Học
Osaka, cho thấy rằng các học sinh đã ăn trong nhà vệ sinh không phải vì họ
không thích ăn một mình, mà vì họ không muốn các bạn bè trang lứa nghĩ họ không
có ai để cùng ăn chung.
Nhưng Matsushita tin rằng điều này đang thay đổi, cho rằng
áp lực xã hội tiêu cực đối với cuộc sống cô đơn đã giảm. “‘Bạn phải lập gia
đình, bạn phải có con’ – những áp lực xã hội này đang giảm dần,” theo bà cho biết.
Bà trích thuật một cuộc thăm dò với 10,000 người mà bà đã thực hiện cho thấy
thái độ gia tăng hướng tới sự độc lập và “sự linh hoạt gia đình” từ năm 2015 tới
2018. Thí dụ, ngày càng có ít người cảm thấy họ nên lập gia đình và có con cái,
trong khi ngày càng có nhiều người cảm thấy chấp nhận việc ly dị dù bạn đã có
con. Trong số những cặp hôn nhân, ngày càng có nhiều người cảm thấy ổn về việc
giữ bí mật với người phối ngẫu của họ.
Một mình đi xem phim. (nguồn: https://pixabay.com/ )
Một ‘Xã hội cực kỳ cô đơn’
Một phần của phương trình này là xã hội Nhật Bản đang trải
qua sự thay đổi nhân khẩu học có tính chất địa chấn. Sinh suất đang giảm: năm
ngoái chỉ có 864,000 em bé được sinh ra – là thấp nhất kể từ lúc bắt đầu ghi nhận
vào năm 1899. Số gia đình chỉ có một người đang gia tăng, từ 25% vào năm 1995 tới
hơn 35% vào năm 2015, theo tài liệu thống kê dân số cho thấy. Sự sút giảm tỉ lệ
hôn nhân đang góp phần vào việc gia tăng số người sống một mình nhưng điều đó
cũng là sự kiện ngày càng có nhiều người cao niên trong quốc gia biến thành màu
xám nhanh nhất thế giới đang trở thành những người góa chồng hay góa vợ. Kết quả
là, giữa dân số mới này, cách những người tiêu thụ hành xử và cách các cơ sở
kinh doanh phục vụ cho họ đang thay đổi.
“Sức mạnh mua sắm của người độc thân có thể không còn bị bỏ
quên,” theo Kazuhisa Arakawa cho biết. Ông là nhà nghiên cứu tại Hakuhodo, một
trong những công ty quảng cáo lớn nhất tại Nhật Bản. Ông ấy viết nhiều sách về
kinh tế của điều mà ông gọi là “xã hội cực kỳ cô đơn” của Nhật và phỏng đoán rằng
50% dân số có độ tuổi 15 hay lớn hơn sẽ sống trong các gia đình một người vào
năm 2040. “Tôi tin rằng thị trường sẽ không gia tăng nếu không nắm bắt những
khách hàng cô đơn này,” ông đã viết như thế.
Erika Miura, cư dân Tokyo 22 tuổi làm việc trong ngành IT,
là một người kỳ cựu của phonng trào ohitorisama. Ngồi trong quán Bar Hitori, cô
nói rằng cô là người hiếm trong số nhóm bạn của mình muốn tự mình làm những việc
như thế. “Nhiều người bị loại ra vì ý tưởng này, nhưng tôi trượt băng một mình,”
theo cô cho biết. Cô cũng đi xem phim và hát karaoke một mình, bởi vì nó cho cô
nhiều tự do hơn, và rằng có nhiều dịch vụ cho người cô đơn tại Tokyo. Trong khi
đó Go Yamaguchi, khách hàng tại 1Kara, nói rằng khi ông đi hát karaoke với bạn
bè thì ông phải đợi đến lượt mình. “Tôi bị lúng túng nếu tôi không thể hát
hay,” ông nói thêm. “Tôi có thể hát bất cứ thứ gì tôi muốn khi tôi đi hát một
mình.”
Cô đơn cũng cung cấp nhiều cơ hội cho những người là thành
phần của gia đình “truyền thống,” theo các chuyên gia cho biết. Nghiên cứu vào
năm 2018 của Arakawa cho thấy rằng có tới 1/3 người đã lập gia đình hoạt động một
mình như đi dự một mình trong các sự kiện. Matsushita, đã lập gia đình và có
con cái, đồng ý điều này và nói rằng, “Đôi khi tôi thích thú việc hát karaoke tại
quán bar một mình.”
Khi nói đến nhiều người độc thân lúc về già, Matsushita cho
biết rằng nhóm này – đặc biệt các bà cụ -- có “tâm lý phản kháng” khi bị nhìn
thấy họ cô đơn. Nhưng bà tin rằng khi họ thấy thế hệ trẻ hơn tiếp tục đẩy lùi
biên giới thì mọi thứ có thể thay đổi, đặc biệt khi các nhà tiếp thị của những
dịch vụ độc thân biết rằng những người về hưu là một dân số có thời gian và tiền
bạc.
‘Thế Giới đang thay đổi’
Không cần nói, không chỉ Nhật Bản đang trải qua loại thay đổi
xã hội đã góp phần cho nền văn hóa cô đơn. Khi sinh suất giảm, tuổi lập gia
đình tụt dốc và dân số già, nhiều quốc gia đang chứng kiến sự trỗi dậy trong cuộc
sống độc thân. Euromonitor International, công ty nghiên cứu thị trường độc lập
có trụ sở tại London, đã công bố nghiên cứu vào năm rồi phỏng đoán rằng mức gia
tăng kỷ lục 128% trong các gia đình một người trên toàn thế giới từ năm 2000 đến
năm 2030.
“Một ‘xã hội cực kỳ cô đơn’, được đặc trưng bởi giới trẻ là
những người không bao giờ lập gia đình và những người cao niên trở thành độc
thân sau khi bị góa, sẽ là tương lai của tất cả các quốc gia, không chỉ Nhật Bản,”
theo Arakawa phát biểu. “Không còn thiết thực để chỉ tập trung kinh doanh vào
các gia đình.”
Dĩ nhiên, tại nhiều nước là nơi tự mình làm nhiều việc – ăn
tối, uống rượu, khám phá – không làm cho nhiều người nheo mày, hiện tượng “các
bữa tiệc một người” hưởng thụ mọi thứ mà xã hội cung cấp sẽ ít để ý hơn. Nhưng
tại Nhật, sự phát triển tương đối nhanh của nó đã trở thành đề tài nóng bỏng.
Arakawa nói rằng ông tin là hầu hết đồng bào Nhật của ông
đang độc lập một cách tự nhiên. “Sẽ là sai để cho rằng có hai loại người: những
người cảm thấy OK bị bỏ rơi một mình và những người không cảm thấy như thế,”
theo ông cho biết. “Đại đa số người dân Nhật vốn thích hành động độc lập.” Ông
khám phá rằng 50% người đi dự các buổi hòa nhạc hay các nhạc hội một mình, liên
kết với những người mới đó thông qua sở thích chung.
Và đó là sự kết hợp của thay đổi dân số đi cùng với sự trỗi
dậy của những thái độ linh hoạt hơn về cách làm sao để sống đã giúp nền văn hóa
cô đơn thêm hưng thịnh. “Chỉ 10 năm trước họ nói ‘ăn trưa trong nhà vệ sinh’,”
theo Matsushita nhớ lại. “Nhưng, sau 10 năm, chúng ta có quá nhiều dịch vụ cho
độc thân. Nhiều người có khuynh hướng nghĩ một cách tích cực về cuộc sống cô
đơn.”
Trở lại quán Hitori, người pha rượu Tateishi quen thuộc với
cảm giác kết nối những người khác đi kèm với việc gặp gỡ người khác đang đi một
mình. Sau cùng, trước khi làm việc ở đây, cô đã từng là một khách hàng chỗ này.
“Đối với người chỉ biết ở nhà, họ có thể tự thay đổi bằng
cách xây dựng một sự liên hệ cộng đồng bên ngoài căn nhà,” theo bà gợi ý. “Họ sẽ
thấy thế giới đang thay đổi.”
Trong đám đông con người dễ bị đánh mất mình. Triết gia Đức
Martin Heidegger từng cho rằng con người tự tha hóa mình trong người khác,
trong tha nhân. Tha hóa là quá trình đánh mất sự hiện hữu, đánh mất tính thể của
hữu thể tính của chính mình. Đức Phật từng dạy rằng muốn thành tựu sự giác ngộ
thì hành giả phải sống độc cư, phải có khả năng sống một mình ở những nơi vắng
vẻ nhất, như rừng núi, bãi tha ma, hang động. Khi cô đơn một mình con người dễ
tìm lại họ.
Huỳnh Kim Quang
