Tin cho hay, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp qua đời ở Hà Nội, vào
lúc 4g30 chiều ngày 20-3-2021. Việt Nam lại mất đi một cây bút tài năng và tính
cách.
Nguyễn Huy Thiệp là một người đến với văn chương muộn, gần 40
tuổi, người đọc mới biết đến những truyện ngắn của ông, khởi đăng trên báo Vǎn
nghệ của Hội Nhà vǎn Việt Nam vào nǎm 1986.
Chỉ một vài nǎm sau đó, cả làng vǎn học trong lẫn ngoài nước xôn xao những cuộc tranh luận về tác phẩm của ông. Cái tên Nguyễn Huy Thiệp bừng dậy trong giới văn chương Việt Nam với những góc nhìn mới mẻ, táo bạo, nhất là trong giai đoạn kiểm duyệt còn vô cùng đen tối, so với hiện nay. Đặc biệt khi ông cho ra mắt truyện ngắn Không Có Vua vào năm 1987. Có người lớn tiếng gay gắt, thậm chí coi vǎn chương của ông có những khuynh hướng thấp hèn, phản động. Người khác lại ca ngợi ông và cho rằng ông có trách nhiệm cao cả với cuộc sống hiện nay...
"Ở Việt Nam người ta phải có khả năng chờ đợi. Đôi khi,
guồng máy chính trị mở ra, rồi lại đóng kín lại. Khi mình bắt được cơ hội đúng
lúc – và việc này tôi rất khá – thì nhiều việc không thể ngờ nhưng cũng có thể
xảy ra ở nước tôi". - Nguyễn Huy Thiệp
Theo ghi chú của Wikipedia, năm 1970, Nguyễn Huy Thiệp tốt
nghiệp khoa Sử trường Đại học Sư phạm Hà Nội và ông bị đưa về làng dạy học tại
Tây Bắc đến năm 1980. Vì bố ông có làm việc với Pháp, cho nên lý lịch ông vì vậy
bị xếp vào loại "không sạch”. Năm 1980, ông chuyển về làm việc tại Bộ Giáo
dục và Đào tạo, sau đó, làm việc tại Công ty Kỹ thuật Trắc địa bản đồ, Cục Bản
đồ cho đến khi về hưu.
Trong cuộc gặp phỏng vấn với nhà báo Đức Katharina Borchardt
vào năm 2015 (tờ Neue Zürcher Zeitung), ông có xác nhận về điều này, ông nói rằng
"Tại các nước cộng sản người ta luôn nói là, mọi người đều bình đẳng như
nhau, nhưng thực tế, gia đình cán bộ và viên chức nhà nước hưởng được nhiều ưu
quyền đáng kể. Tôi xuất thân từ một gia đình nghèo hơn. Ngoài ra, bố tôi có làm
việc với Pháp. Gia đình tôi vì vậy bị xếp vào loại ‘không sạch’.”
Cũng trong cuộc phỏng vấn này, nhân dịp Hà Nội tổ chức rầm rộ
chiến thắng 30-4, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp nói thêm "Chiến tranh đã để lại
nhiều tai hại. Tôi không thể nào nói hết ra đây được. Tôi không viết gì về các
trận đánh vì tôi không là lính chiến. Ngoài ra tôi ghét chiến tranh. Nhưng mà
tôi phải cẩn thận trong cách diễn tả của tôi. Có lần tôi nói với một nữ ký giả ở
Thụy Điển là tôi ghê tởm chiến tranh. Ở nhà người ta đã kết án tôi, là tôi than
phiền cuộc chiến tranh giải phóng của nhân dân Việt Nam. Lẽ dĩ nhiên tôi không
ám chỉ như vậy! Nhưng đôi khi người ta muốn gán ghép cho tôi".
Các tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp in dấu ấn khá đậm nét về
nông thôn và những người lao động. Bởi cuộc sống thơ ấu của ông cùng gia đình
phải di chuyển nhiều nơi, lao động cực nhọc để sinh tồn. Sở trường của ông là
truyện ngắn, mảng đề tài đa dạng gồm lịch sử và văn học, hơi hướng huyền thoại
và cổ tích, xã hội Việt Nam đương đại, xã hội làng quê và những người lao động.
Ngoài ra ông còn viết kịch, thơ (chưa xuất bản tập thơ nào,
nhưng xuất hiện khá nhiều trong các truyện ngắn của ông) và tiểu luận phê bình
đăng trên nhiều báo, tạp chí trong nước. Sách của ông cũng được dịch ra các thứ
tiếng như ở Pháp, Ý, Hoa Kỳ và Thụy Điển.
Năm 2008, ông nhận được giải thưởng văn học Nonino Risit
D’Âur Prize 2008 từ Ý, tôn vinh những cây bút xuất sắc trên toàn thế giới.
Câu chuyện đi nhận giải của ông cũng là một điều thú vị: ông
lặng lẽ đi, giấu kín chuyện mình cho đến khi bị phát hiện. Giải thích về điều
này, Nguyễn Huy Thiệp nói "Tôi nhận giải thưởng này, người hiểu thì không
sao, người không hiểu sẽ đàm tiếu này nọ. Phúc và họa vẫn đi liền với nhau là
như vậy. Nên tôi không chia sẻ với người trong giới. Tôi hiểu chứ, hiểu sự đau
khổ của con người khi chứng kiến thành công của người khác. Con gà còn tức nhau
tiếng gáy nữa là... Lòng ghen tỵ vốn là tính người, chỉ có thể bớt đi chứ không
chữa được. Con người ta còn sống là còn tham, sân, si...".
Có lẽ ông đã quá thấu hiểu con người Việt Nam, đặc biệt là với
cái gọi là trí thức Việt Nam khi phải cùng sống trong cái lồng Xã Hội Chủ
Nghĩa.
Trả lời trên VNExpress, khi được hỏi là vì sao các giải thưởng
văn chương nhà nước không ngó đến ông, dù ông đã vang danh ra thế giới, Nguyễn
Huy Thiệp nói, và cười với cái kiểu rất quen thuộc của mình "Đến Chúa
Jesus còn bị hắt hủi tại quê nhà cơ mà. Tôi thì ăn thua gì", ông nói
"Bây giờ nghĩ lại, vào những năm 1988-1992, việc người ta phản ứng dữ dội
với sáng tác của tôi là chuyện bình thường. Cũng giống như ngày xưa, khi cả xã
hội đang mặc đồ bộ đội, một cô gái đột nhiên xuất hiện với chiếc quần bò sẽ làm
người khác ngứa mắt. Sau này rồi thì người ta sẽ quen dần đi. Nhưng điều tệ hại
là trong cuộc tranh luận văn nghệ đó, có những ý kiến không thuần văn chương, của
những người ngoài giới, thậm chí còn có những vu cáo phi văn học...".
Đã có những nhận định rằng, chỉ cần ra mắt sớm hơn 10 năm,
Nguyễn Huy Thiệp có thể ngồi tù như số phận của Phan Đan, Hoàng Hưng... ở miền
Bắc.
Những năm cuối đời, đặc biệt vào lúc 70 tuổi, ông mang nhiều
bệnh và luôn đau yếu. Không chỉ đến khi ông ra đi, mà ngay lúc ông dừng viết,
văn học Việt Nam sau thời kỳ thống nhất địa lý, cũng hiện ra một khoảng trống
vô cùng.
Tuấn Khanh
