Thứ nữ của nhà văn Vũ Khắc Khoan, chị Vũ Thị Gấm, có lẽ hiện
đang sống đâu đó trong Silicon Valley (nơi còn được người Việt “mệnh danh” là
Thung Lũng Hoa Vàng) của tiểu bang California.
Bốn mươi năm qua, tôi cũng vẫn quanh quẩn ở địa phương này
nhưng chưa gặp lại chị Gấm lần nào. Thế mới biết là quả đất tuy tròn nhưng quá
lớn nên cơ hội gặp lại cố nhân (để có dịp thưa thốt một lời thâm tạ) cũng chả dễ
dàng chi.
Tôi tới Hoa Kỳ vào cuối năm 1980. Qua năm 82, sau khi tiêu hết đến đồng bạc trợ cấp cuối cùng, tôi xin đi bán xăng và ghi danh vào một trường đại học cộng đồng, West Valley College, nơi mà chị Vũ Thị Gấm đang làm cố vấn (academic counselor) cho những sinh viên vừa nhập khóa.
Chị hỏi:
– Em muốn học ngành gì?
– Anthropology.
– What?”
– Nhân Chủng Học!
Chị Gấm tròn xoe mắt như chợt nhìn thấy một sinh vật lạ, vừa
đến từ hành tinh nào khác. Ở vào thời điểm ấy, gần như cả nước đều đói vàng cả
mắt, đám thuyền nhân vừa rời Việt Nam đều mang theo một gánh nặng và nỗi ám ảnh
chung là sự trông đợi (thuốc men, quà cáp, tiền bạc… của thân nhân hay bạn bè
còn ở lại.
Do vậy, lớp người tị nạn đầu tiên đều hối hả học lấy một cái
nghề tào lao gì đó (miễn là có thể kiếm việc được ngay) nên sự lựa chọn của tôi
quả là có hơi xa vời và … xa xỉ!
Ở Mỹ, môn khoa học nhân văn thường chỉ dành cho người giầu
có. Họ học để thoả mãn nhu cầu hiếu tri, hay để “trang trí” cho cuộc sống của
mình thêm phần phong phú thôi em ạ.
Ngó bộ tôi chưa “thủng” nên bà chị nhẹ nhàng nói thêm đôi
câu (nghe) hơi nặng:
– Với cái bằng Tiến Sỹ Nhân Chủng Học thì chỉ có hai cách để
kiếm tiền thôi: đi dậy hoặc đi chạy taxi. Chị không tin là em có thể chạy taxi ở
San Franciso hay New York, và cũng không nghĩ rằng người ta sẽ mướn một người
thiểu số với cái giọng nói tiếng Anh (khó nghe) như em làm thầy giáo.
Ngưng chút xíu, chờ cho tôi thấm thía sự đời, rồi
chị ấy lại thong thả tiếp :
– Nên học một cái gì nào thực dụng thì hơn, em ạ. Hiện tại
ngành điện tử ở vùng này rất “hot.” Lương hướng cũng khá cao mà chỉ cần vài
tháng là lấy được một cái chứng chỉ (certificate) và có thể đi làm kiếm
tiền liền.
Từ thuở ấu thơ, tôi được mọi người trong gia đình “âu yếm” gọi
tên là Út Khùng. Bạn học và bạn bè trong xóm cũng thế: Tiến Khùng. Tôi quả là
“có hơi bị làm sao” thật nên vợ con không có, mèo chó cũng không, dù tam
thập nhi lập tới nơi.
Không ai dám kỳ vọng hay trông chờ một đồng xu (hay cắc bạc)
nào từ một thằng khùng cả nên tôi vô cùng nhẹ gánh. Tuy thế, tôi lại tự gán cho
mình một sứ mệnh khá nặng nề và vô cùng cao cả (khác). Nó cao đến độ hơi khó có
thể giãi bầy với một người mới gặp lần đầu:
Em muốn… em muốn… tìm hiểu một ngành học lạ, chưa hề có ở
VN, để khi về nước sẽ lập một phân khoa về Nhân Chủng Học chị ạ…
Tôi nói chưa hết ý nhưng chị Gấm xem chừng đã bị lùng bùng
(luôn cả hai tai) và không còn kiên nhẫn nữa:
– Còn nhiều người đang chờ nên em cứ về suy nghĩ kỹ đi. Mai
mốt mình sẽ bàn luận thêm cũng được.
Đúng hẹn tôi trở lại. Vẫn nhất định giữ nguyên cái ước mơ xa
vời (và xa xỉ) của mình. Dù không nghe nhưng tôi cảm được một tiếng thở dài (cố
nén) của người đối diện. Cuối cùng, bà chị đành chép miệng:
– Thôi thế này vậy. Thay vì Nhân Chủng Học, em theo ngành Xã
Hội đi. Đường có thể ngắn hơn vì không nhất thiết phải học đến tiến sỹ, và cơ hội
kiếm được việc làm cũng dễ dàng hơn.
Thấy tôi hơi nhăn mặt nên chị Gấm tiếp liền:
– Sau khi xong cử nhân thì em ghi danh học tiếp về Công Tác
Xã Hội (Social Work) nhá. Chương trình tương đối nhẹ vì vừa học vừa được gửi đi
thực tập, và thời gian thực tập vẫn có thể được trả lương hoặc được nhận stipend.
– Stipend là cái gì hả chị?
– Cũng tựa như một loại học bổng cho sinh viên nghèo vậy mà.
– Social Work có nhiều nhánh lắm: child
welfare, aging, mental health … Nếu lựa chuyên về sức khoẻ tâm thần
thì sau khi ra trường, và sau hai năm làm việc toàn thời gian, em sẽ hội đủ điều
kiện để thi lấy bằng hành nghề tâm lý trị liệu. Psychotherapy hoàn
toàn còn mới lạ ở Việt Nam nên sau này, khi có cơ hội trở về, tha hồ mà … múa
gậy vườn hoang. Chịu chưa?
Mãi đến giờ tôi vẫn nhớ nụ cười chế giễu của chị Gấm, sau câu
nói cuối cùng. Tôi theo đúng từng bước như lời của bà chị cố vấn nhưng đợi gần
nửa thế kỷ rồi mà đường về thì vẫn không có lối. Tôi chả có cơ hội nào lập một
phân khoa Tâm Lý Trị Liệu ở nơi quê hương, xứ sở của mình, dù tóc đã điểm
sương!
Bằng cấp, rốt cuộc, rồi cũng chỉ là thứ cần câu cơm, không
hơn không kém. Dù sao thì tôi vẫn phải nhớ ơn chị Gấm vì nhờ lời khuyên bảo chí
tình của chị mà tôi kiếm được một cái cần câu khá tốt, để làm kế sinh nhai,
thay vì chạy taxi, cho hết phần đời còn lại.
Giấc mơ Nhân Chủng Học tuy đã chết từ lâu nhưng tôi vẫn chưa
chôn. Thỉnh thoảng (khi lang thang trên mạng) nếu thấy có ai viết chi đó về
khai quật, mồ mả, xương cốt, đồ đá, đồ sắt, đồ đồng… thì thế nào tôi cũng ghé mắt
xem qua chút xíu.
Tuần rồi, tôi tình cờ đọc được hai bài viết ngắn (đề cập đến
quan niệm của nhà nhân chủng học Margaret Mead) về điểm xuất phát của nền văn
minh nhân loại:
Helping someone else through difficulty is where
civilization starts”
A 15,000 year old bone and the Fall 2013 issue of Reflections
Xin tóm lược :
Khi được hỏi rằng điều gì có thể được xem như là dấu hiệu đầu
tiên của văn minh? Mead trả lời rằng trong thế giới loài vật khi một con thú bị
gẫy chân thì cầm chắc như là chết. Bởi nó sẽ không còn khả năng kiếm sống và sẽ
bị bị đồng loại ăn thịt tức thì. Do vậy, khi khai quật được một cái xương đùi bị
gẫy và được chữa lành (15 ngàn năm trước) thì đây chính là di chỉ của sự văn
minh: chứng tích về sự tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau, để sinh tồn của loài
người. Văn minh khởi đầu ở nơi mà tha nhân được trợ giúp khi lâm vào nghịch cảnh.
Quan niệm dung dị của nhà nhân chủng học Margaret Mead khiến
tôi không khỏi chạnh lòng khi chợt nhớ đến một mẩu tin ngắn, đọc được trên báo
Công An, vào hôm 22/08/2020: Truy tìm kẻ cướp giật vé số của người khuyết tật ở
Bình Dương.
Mà nào có riêng chi ở Bình Dương. Loại tin tức tương tự vẫn
xuất hiện nhan nhản hằng ngày trên mặt báo:
– Khởi tố "nữ
quái" giật vé số của cụ bà U70.
– Cụ bà 75 tuổi bị giật
150 tờ vé số.
– Cướp giật vé số của
người già đi bán vé số dạo, nam thanh niên bị bắt.
– Bắt hai gã trai tráng
chuyên đi cướp vé số của người nghèo.
– Cướp giật vé số của
người tàn tật.
Vấn đề cũng không chỉ giới hạn ở mức độ cá nhân. Ở bình diện
thể chế cũng thế, chính sách và chủ trương của nhà nước hiện hành tại Việt Nam
cũng không dung tha những người thất thế. Đất đai là sở hữu của toàn
dân – xin đan cử một thí dụ – chỉ là một thứ điều luật để hợp pháp hóa
những vụ cướp bóc và sát nhân ở đất nước này.
Ngày 9 tháng 1 năm 2020, một nông dân Việt Nam ở huyện Mỹ Đức,
Lê Đình Kình đã bị giết hại khi vết thương đùi (bị một đồng chí của ông đá gẫy)
vẫn chưa lành lặn. Mai hậu, nếu những nhà nhân chủng học tương lai khai quật được
hài cốt của nhân vật này (hoặc tìm ra mấy đôi nạng sắt cùng những cái chân giả
– nằm vương vãi giữa đống xà bần đổ nát, ở vườn rau Lộc Hưng – sau vụ cưỡng chế
đất đai hồi năm 2019) họ “dám” sẽ kết luận rằng đó là dấu chỉ của nơi mà văn
minh bắt đầu suy tàn, vào hồi thế kỷ XXI AD.
Tưởng Năng Tiến
