Mới đây, đọc báo, không hiểu tại sao, tình cờ tôi lại chú ý
đến chữ “đút” trong một câu văn không có gì đặc biệt: “Chị ấy đút vội lá thư
vào túi quần...” Từ chữ “đút” ấy, tôi chợt liên tưởng đến chữ “rút”: cả hai từ làm
thành một cặp phản nghĩa: đút (vào) / rút (ra).
Ðiều làm tôi ngạc nhiên là cả hai từ đều có phần vần giống
nhau: “-ÚT”. Chúng chỉ khác nhau ở phụ âm đầu mà thôi: một chữ bắt đầu bằng phụ
âm “đ-” (đút) và một chữ bằng phụ âm “r- ” (rút).
Hơn nữa, cả từ “đút” lẫn từ “rút”, tuy phản nghĩa, nhưng lại có một điểm giống nhau: cả hai đều ám chỉ sự di chuyển từ không gian này sang không gian khác. “Ðút” cái gì vào túi hay “rút” cái gì từ túi ra cũng đều là sự chuyển động từ không gian trong túi đến không gian ngoài túi hoặc ngược lại.
Tôi nghĩ ngay đến những động từ có vần “-ÚT” khác trong tiếng
Việt và thấy có khá nhiều từ cũng có nghĩa tương tự. “Hút” là động tác đưa nước
hoặc không khí vào miệng. “Mút” cũng là động tác đưa cái gì vào miệng, nhưng
khác “hút” ở chỗ vật thể được “mút” thường là cái gì đặc. “Trút” là đổ cái gì
xuống. “Vút” là bay từ dưới lên trên. “Cút” là đi từ nơi này đến nơi khác do bị
xua đuổi. “Nút” hay “gút” là cái gì chặn lại, phân làm hai không gian khác
nhau. “Sút” là tuột, là suy, là giảm so với một điểm chuẩn nào đó.
Thay dấu sắc (ÚT) bằng dấu nặng (ỤT), ý nghĩa chung ở trên vẫn
không thay đổi. “Trụt” hay “tụt” là di chuyển từ trên xuống dưới. “Vụt” là di
chuyển thật nhanh, thường là theo chiều ngang. “Lụt” là nước dâng lên quá một giới
hạn không gian nào đó. “Cụt” là bị cắt ngang, không cho phát triển trong không
gian. “Ðụt” (mưa) là núp ở một không gian nào đó, nhỏ hơn, để tránh mưa ngoài
trời. Vân vân.
Nếu những động từ có vần “-ÚT” thường ám chỉ việc di chuyển
(hoặc việc ngăn chận quá trình di chuyển ấy) giữa hai không gian thì những động
từ có vần “-UN” lại ám chỉ việc dồn ứ lại thành cục trong một không gian nhất định
nào đó, thường là có giới hạn. “Ùn”, “chùn”, “dùn”, hay “đùn” đều có nghĩa như
thế. “Thun” hay “chun” cũng như thế, đều chỉ cái gì bị rút, bị co. “Cùn” là bẹt
ra. “Hùn” là góp lại. “Vun” là gom vào. “Lún” hay “lụn” là bẹp xuống. Cả những
chữ như “lùn” hay (cụt) “lủn”, (ngắn) “ngủn”, “lũn cũn”... cũng đều ám chỉ cái
gì bị dồn nhỏ hay thu ngắn lại.
Với cách phân tích như vậy, nếu đọc thật kỹ và thật chậm các
cuốn từ điển tiếng Việt, chúng ta sẽ dễ thấy có khá nhiều khuôn vần hình như có
một ý nghĩa chung.
Chẳng hạn, phần lớn các động từ hay tính từ kết thúc bằng âm
ÉT hay ẸT đều chỉ những động tác hay những vật thể hẹp, thấp, phẳng. “Kẹt” là mắc
vào giữa hai vật gì; “chẹt” là bị cái gì ép lại. “Dẹt” là mỏng và phẳng; “tẹt”
là dẹp xuống (kiểu mũi tẹt); “bét” là nát, dí sát xuống đất; “đét” là gầy, mỏng
và lép.
Những động từ kết thúc bằng âm EN thường chỉ các động tác đi
qua một chỗ hẹp, một cách khó khăn, như: “chen”, “chẹn”, “chèn”, “len”, “men”,
“nghẽn”, “nghẹn”, “nén”.
Những từ láy có khuôn vần ỨC – ÔI thì chỉ những trạng thái
khó chịu, như “tức tối”, “bức bối”, “bực bội”, “nực nội”, “nhức nhối”,
v.v...
Những ví dụ vừa nêu cho thấy hai điều quan trọng:
Thứ nhất, nếu chịu khó quan sát, chúng ta sẽ phát hiện trong
những chữ quen thuộc chúng ta thường sử dụng hàng ngày ẩn giấu những quy luật
bí ẩn lạ lùng. Tính chất bí ẩn ấy có thể nói là vô cùng vô tận, dẫu tìm kiếm cả
đời cũng không hết được. Ðiều này khiến cho không ai có thể an tâm là mình am
tường tiếng Việt. Ngay cả những nhà văn hay nhà thơ thuộc loại lừng lẫy nhất vẫn
luôn luôn có cảm tưởng ngôn ngữ là một cái gì lạ lùng vô hạn.
Thứ hai, vì có những quy luật, những điểm chung tiềm tàng giữa
các chữ như vậy cho nên việc học tiếng Việt không quá khó khăn.
Nói chung, người Việt Nam đều có khả năng đoán được ý nghĩa
của phần lớn các chữ mới lạ họ gặp lần đầu. Lần đầu gặp chữ “thun lủn”, chúng
ta cũng hiểu ngay nó ám chỉ cái gì rất ngắn. Lý do là vì chúng ta liên tưởng
ngay đến những chữ có vần “UN” vừa kể ở trên: cụt ngủn, ngắn ngủn, v.v... Lần đầu
gặp chữ “dập dềnh”, chúng ta cũng có thể đoán là nó ám chỉ một cái gì trồi lên
trụt xuống do sự liên tưởng đến những chữ có khuôn vần tương tự: bấp bênh, gập
ghềnh, khấp khểnh, tập tễnh, v.v...
Học tiếng Việt, như vậy, không khó lắm, phải không?
Nguyễn Hưng Quốc
