Đọc: Phần (1)
VỀ PHẠM CÔNG THIỆN
1. Viết về Phạm Công Thiện
– Nguyễn Hưng Quốc
“… Mà cảm hứng của Phạm Công Thiện thì hình như bao giờ cũng
dào dạt. Nó cuồn cuộn. Nó tràn bờ; nó vượt ra ngoài mọi khuôn khổ quen thuộc.
Nó tạo nên đặc điểm đầu tiên và rất dễ nhận thấy trong văn phong Phạm Công Thiện:
nồng nhiệt. Trong văn như có lửa. Lúc nào ông cũng ném hết tâm hồn và nhiệt huyết
vào câu chữ. Không cần dè dặt. Đã tin, tin hết lòng. Đã thích, thích hết mực.
Khen ai, ông khen không tiếc lời. Những từ ngữ như “đại thi hào”, “đại văn hào”
“hay nhất”, “lớn nhất”… được dùng một cách thật hào sảng. Năm 1967, trong cuốn
Im lặng hố thẳm, ông xem Nguyễn Du là một trong năm nhà thơ vĩ đại nhất của
phương Đông; năm 1996, trong cuốn Nguyễn Du, đại thi hào dân tộc, ông đi xa hơn
một chút nữa, cho Nguyễn Du là một trong ba nhà thơ vĩ đại nhất của nhân loại,
bên cạnh Hoelderlin và Walt Whitman. Ngoài ba nhà thơ ấy, có còn ai đáng kể nữa
không? Hình như là không. Đó là “ba thiên tài lớn nhất của nền thi ca nhân loại
trong hai ngàn năm hoang vu trên mặt đất.” Với Nguyễn Du, viết thế, dù sao,
cũng được: Ở Việt Nam, Nguyễn Du là một biểu tượng; mà đối với một biểu tượng,
người ta không cần đặt ra những giới hạn. Nhưng với nhiều nhà thơ khác, Phạm
Công Thiện cũng hào sảng như thế. Trong cuốn Hố thẳm của tư tưởng, xuất bản năm
1967, Phạm Công Thiện viết về Quách Tấn: “Quách Tấn là thi sĩ vĩ đại nhất của
Việt Nam hiện giờ; Quách Tấn là người đã đánh dấu thi ca tiền chiến và thành tựu
thi ca hậu chiến qua hai tập thơ: Đọng bóng chiều và Mộng ngân sơn”…
Phạm Công Thiện là như thế. Lúc nào cũng nồng nhiệt. Lúc nào
cũng rộng rãi. Lúc nào cũng cực đoan. Có người cực đoan vì đần. Phạm Công Thiện
cực đoan nhưng vẫn toát lên vẻ thông minh và rất thông thái. Sự cực đoan ở nhiều
người khác gợi lên ấn tượng hẹp hòi và hung bạo. Phạm Công Thiên cực đoan một
cách hồn nhiên và vô hại. Bao trùm lên tất cả, ông cực đoan một cách chân thành
và duyên dáng. Đọc, thấy ngay ông cực đoan, nhưng không ai nỡ bắt bẻ. Bắt bẻ, tự
nhiên có cảm giác là mình tỉnh táo một cách nhỏ nhen.” (Đọc lại Phạm Công Thiện
– Nguyễn Hưng Quốc)– Bùi Vĩnh Phúc
“… Phạm Công Thiện là một nhà thơ, một nhà thơ với đúng
nghĩa thơ mộng đẹp đẽ và đáng yêu đáng mến của danh vị này. Dù viết lách ở lãnh
vực nào, qua chữ nghĩa và cách diễn tả, Phạm Công Thiện, như tôi nhìn thấy, vẫn
nổi bật và đẹp nhất như một nhà thơ trọn nghĩa.” (Mấy tưởng khúc với/về Phạm
Công Thiện – Bùi Vĩnh Phúc)
– Nguyễn Mạnh Trinh
“Tôi đã nghĩ Phạm Công Thiện là một người viết phê bình như
viết tùy bút và viết tùy bút như viết bằng thơ. Tóm lại, với tôi, ông là một
thi sĩ dù ông làm thơ không nhiều lắm.
Đọc lại những bài viết về những nhà thơ của ông, tôi thấy điều đó tới bây giờ vẫn
còn chính xác. Ông viết về thơ với cả tâm hồn mình, và với những thi sĩ, ông
cũng đồng cảm trong cái chia sẻ không cùng của những sợi đàn rung cộng hưởng vì
chung tần số.” (Phạm Công Thiện, ông là ai? – Nguyễn Mạnh Trinh)
– Hoàng Ngọc Tuấn
“Phạm Công Thiện ao ước trở thành một nghệ sĩ lớn, như
Rimbaud, trong khi nhiều người cầm bút khác lại ca tụng Phạm Công Thiện như là
một triết gia. Tôi thì tôi coi Phạm Công Thiện chủ yếu là một nhà thơ và một
nhà tuỳ bút. Nói cách khác, theo tôi, Phạm Công Thiện là một nhà thơ trước khi
là một nhà tuỳ bút; là một nhà tuỳ bút trước khi là một nhà văn; là một nhà văn
trước khi là một nhà tư tưởng…” (Giới thiệu Phạm Công Thiện – Hoàng Ngọc Tuấn)
2. Thơ Phạm Công Thiện
. Phạm Công Thiện đã nói:
– “Tôi không là gì cả, tôi chỉ là một thanh niên muốn nói
những gì cần nói, muốn im lặng những gì cần im lặng và muốn sống cho ra hồn cái
đời sống riêng tư lập dị của mình…” (Nói chuyện với tác giả “Hố thẳm tư tưởng”-
Bùi Vị Xuyên: Văn số tháng 9 năm 1969)
– “Tôi không là một tên tiên tri nào cả, ngôn ngữ của tôi là ngôn ngữ của
thi sĩ. Ai muốn hiểu làm sao thì hiểu” (Ý Thức Mới… Phạm Công Thiện)
. Thơ Phạm Công Thiện:
Ngày Sinh Của Rắn – bài VIII
mười năm qua gió thổi đồi tây
tôi long đong theo bóng chim gầy
một sớm em về ru giấc ngủ
bông trời bay trắng cả rừng cây
gió thổi đồi tây hay đồi đông
hiu hắt quê hương bến cỏ hồng
trong mơ em vẫn còn bên cửa
tôi đứng trên đồi mây trổ bông
gió thổi đồi thu qua đồi thông
mưa hạ ly hương nước ngược dòng
tôi đau trong tiếng gà xơ xác
một sớm bông hồng nở cửa đông
Đi
Đã đi thì đã đi rồi
Thượng phương trùng điệp thấy gì nữa đâu
Hạ phương ngày tháng bể dâu
Sắt son tình cũ phượng cầu túy hương
Có còn gì nữa mà thương
Buổi trưa nằm ngủ thấy nường năm xưa.
Đã đi rồi đã đi chưa
Thượng phương lụa trắng đong đưa giữa trời
Đã đi mất hẳn đi rồi
…
Đã đi rồi có đi không
Thượng phương trùng điệp cỏ hồng thúy hương
Đi đâu mà lại lên đường
Hạ phương còn gặp cô nường năm xưa
…
Đã đi rồi đã đi chưa
Thương phương lụa trắng đong đưa giữa trời
Đã đi mất hẳn đi rồi
Hạ phương tịch mịch bỏ đời biệt tăm.
(Đây là trích đoạn bài thơ nói về sự ra đi chính mình của
Phạm Công Thiện. Bài thơ này mới in vào năm 2009 trong tập thơ mới nhất của
ông: “Trên đỉnh cao tất cả là im lặng.”)
ĐỌC LẠI PHẠM CÔNG THIỆN
Nửa trăm năm, thử đọc lại Phạm Công Thiện xem sao? Có
“hực lửa” như thời “xuân mộng” không? Hay chỉ lạnh lùng “tro bụi” của
hờ hững thời gian.
Sau đây là những ghi chép các trích đoạn “đáng chú ý” từ sách Ý
Thức Mới Về Văn Nghệ Và Triết Học.
Chương: Ý thức siêu thực – Tình yêu trong thơ
Apollinaire hay là sự đồng nhất giữa Thơ và Tình
[Trích đoạn]
Không hiểu mấy ngày vừa qua, tôi lừ đừ bơ phờ như một kẻ bị
giam hãm trong ngục tù. Chẳng có lý do gì. Bỗng nhiên chán nản hết mọi sự. Thù
ghét hết mọi sự. Lấy bút ra định viết ít bài đăng báo, viết được chục trang rồi
xé liệng, toàn là những ý tưởng lăng nhăng bệnh hoạn. Lấy tiểu thuyết ra đọc để
lấy tinh thần, đọc chừng năm trang đã thấy mệt và cũng chẳng biết mình đang đọc
gì; đôi mắt nhìn vào mấy dòng chữ mà tâm trí đang bềnh bồng nơi khác. Đứng dậy
định bước chân ra ngoài nhưng rồi ngồi xuống vì không biết đi đâu. Đi mà không
biết đi đâu. Ngồi: không biết ngồi làm chi. Viết: chẳng biết viết gì. Muốn làm
một cái gì: chẳng biết làm gì bây giờ.
Tôi bước đi quờ quạng trong phòng; tình cờ bàn tay thờ ơ rờ mó vào tập thơ Hàn
Mặc Tử. Tôi bơ phờ giở ra đọc bâng quơ. Thời gian bỗng ngừng lại. Đôi mắt tôi
sáng lên.
Tôi ngồi xuống. Trời tối. Ánh nắng chiếu vàng vọt yếu ớt. Tôi cố gắng trừng mắt
đọc. Tôi đọc. Chừng năm phút sau tinh thần tỉnh lại. Thần kinh hết căng thẳng.
Hết những chán chường thất vọng. Tôi cười. Một người bệnh nan y và cô đơn ở
trong một túp lều tranh tồi tàn. Nỗi chán chường bơ phờ của tôi không có nghĩa
lý gì cả nếu so với nỗi bơ phờ tuyệt vọng của Hàn Mặc Tử:
Mây chết đuối ở dòng sông vắng lặng
Trôi thây về xa tận cõi vô biên
Tôi hết thất vọng chán mứa. Tôi hết mất mát. Thơ làm tôi sống
lại. Thơ giải thoát tôi ra khỏi vòng tù hãm nhọc nhằn của cuộc sống. Thơ đặt
tôi trước đời sống.
Tôi mỉm cười bước xuống nhà dưới, tình cờ thấy tờ giấy báo dơ nằm dưới đất, tôi
lượm lên đọc bâng quơ:
Mùa thu đêm mưa
phố cũ hè xưa
công viên lá đổ
ngóng em kiên khổ phút giờ
Mùa thu âm thầm
Bên vườn Lục Xâm
ngồi quen ghế đá,
không em buốt giá từ tâm
mùa thu nơi đâu
người em tóc nâu
tóc vàng sợi nhỏ?
Mong em chín đỏ trái sầu…
(Cung Trầm Tưởng)
Tôi ngạc nhiên. Tim tôi máy động. Cung Trầm Tưởng là ai mà
làm thơ tài hoa vậy?
Tôi mơ màng. Tôi hình dung những chiếc lá rơi. Tôi nhìn thấy dòng sông Seine lững
lờ trôi chảy. Kia là tả ngạn Rive Gauche… Kia là đường phố Aumont- Thiévil và
l’ avenue des Ternes… Kia là những kẻ tứ chiến giang hồ… Kia là cầu Mirabeau… Kia là mùa thu rơi… Kia là Pont – Neuf. Ôi
Paris Souvenir Souvenirs… Remember to Remember…
Cung Trầm Tưởng làm tôi nhớ đến Apollinaire. Ừ, chỉ có Apollinaire mới có những
giòng thơ bất tuyệt để làm sống lại Paris. Nói đến Paris là nói đến Kỷ niệm,
nói đến Nghệ sĩ, là nói đến Tình yêu và Tuổi trẻ. Paris là thành phố của những
kẻ tứ chiếng giang hồ, của những clochards của những femmes de joie, của những
Henry Miller, những Hemingway, những Gertrude Stein, những Picasso, những
Apollinaire…
Mùa thu nơi
đâu
người em mắt nâu
tóc vàng sợi nhỏ
Mong em chín đỏ trái sầu
Cung Trầm Tưởng
làm tôi nhớ đến Apollinaire…
J’ ai cueilli ce
brin de bruyère
L’ automne est morte souviens t’en
Nous ne nous verrons plus sur terre
Odeur du temps brin de bruyère
Et souviens-toi que je t’ attends (*)
Cũng vào mùa thu,
Cung Trầm Tưởng ngóng người yêu “kiên khổ phút giờ” và “chín đỏ trái sầu”,
ngóng chờ mong đợi như Apollinaire đã ngóng chờ mong đợi giữa hương thời gian
và mùi thạch thảo:
Odeur du temps
brin de bruyère
Et souviens-toi que je t’ attends
Trời tối hẳn rồi. Tôi bước vào giường nằm ngủ, mắt nhắm lại, những dòng thơ của
Hàn, của Cung, của Apollinaire chan hoà thướt tha đưa tôi vào giấc ngủ triền
miên…
…
Sáng sớm, tôi sực thức giấc. Tôi thở khoan khoái. Giấc ngủ êm đềm đã xoá nhoà tất
cả những khắc khoải của mấy ngày qua. Tôi bước ra ngoài vườn; gió cao nguyên lạnh
buốt. Mặt trăng còn chiếu sáng. Bỗng nhiên tôi sực muốn viết về Apollinaire.
Bỗng nhiên… Ừ, chắc những dư vang của tối hôm qua còn đọng lại sau giấc ngủ nhẹ
nhàng. Tôi bước vào nhà vội vã ngồi vào bàn.
Nhưng… nhưng mà viết gì đây? Có thể viết về Apollinaire sao? Viết thế nào? Viết
về thơ Apollinaire? Không thể được. Có thể phê bình thơ Apollinaire? Không. Ừ,
không gì vô lý bẩn thỉu bằng cái việc phân tích phê bình thơ. Nói đến thơ thì
chỉ có việc ca tụng hoặc thờ phụng. Nói đến Thơ không khác gì nói đến Thượng đế.
Phê bình Thơ là làm việc phạm thánh, là “blasphème.”
Nhưng thi sĩ không phải là loài người, họ là những thiên thần, những thánh hoặc
những quỉ ma. Nếu ta không chấp nhận họ được thì ta phải ca tụng họ hết lời. Ta
không được quyền có thái độ của học giả hoặc giáo sư hoặc nhà phê bình. Phải giết
hết những nhà phê bình để cho Keats sống, để cho Chatterton đừng chết lúc mới
18 tuổi xanh!
Anh không thể cảm thơ người ta thì anh hãy im lặng; còn nếu cảm được thì anh
hãy tha thiết ca ngợi, đừng e dè giữ gìn gì cả. Không nên có những nhà phê bình
thơ mà chỉ nên có những kẻ ca tụng thơ. Thơ là của riêng từng người; không có
ai làm thầy ai cả. Phê bình văn nghệ ư? Đau đớn lắm.
…
Bài “Le Pont Mirabeau” nằm trong truyền thống thi ca trữ tình Pháp:
Sous le pont
Mirabeau coule la Seine
Dưới cầu Mirabeau sông Seine chảy.
Apollinaire đứng nhìn sông Seine trôi chảy và thi nhân đau đớn khắc khoải sống
lại dĩ vãng và những mối tình xưa:
Sous le pont Mirabeau coule la Seine
Et nos amours
Faut – il qu’il m’en souvienne
Tôi nhớ đến mấy
câu thơ của Hoàng Trúc Ly; Hoàng Trúc Ly sống lại dĩ vãng và những mối tình
xưa:
Tôi đứng bên bờ
dĩ vãng
Thương về con nước ngại ngùng xuôi
Những người con gái bên kia ấy
Ai biết chiều nay có nhớ tôi
Tôi muốn hôn bằng môi của em
Mùa mưa thao thiết nắng hoe thềm.
(Hoàng Trúc Ly)
Hoàng Trúc Ly
“Thương về con nước ngại ngùng xuôi” mang theo mất những mối tình của thi nhân
cũng như Apollinaire thổn thức “Tình yêu trôi đi như dòng nước chảy”:
L’amour s’en va
comme cette courante
L’amour s’en va
Comme la vie est lente
Et comme l’Espérance est violente
Vienne la nuit sonne l’heure
Les jours s’en vont je demeure
Tình yêu trôi đi
như dòng nước chảy. Tình yêu trôi đi, cuộc đời chậm chạp, hoài vọng mãnh liệt.
Đêm đến, giờ điểm, thời gian trôi chảy, chỉ còn thi nhân ở lại bên cầu thương
dĩ vãng. Chẳng biết có chịu ảnh hưởng Apollinaire hay không mà Hoài Khanh cũng
có những lời thơ tuyệt tác có thể khiến ta nhớ đến những câu thơ của
Apollinaire.
Rồi em lại ra
đi như đã đến
Dòng sông kia cứ vẫn chảy xa mù
Ta ngồi lại bên cầu thương dĩ vãng
Nghe giữa hồn cây cỏ mọc hoang vu.
(Hoài Khanh)
Mỗi nhà thơ mang
một giọng điệu riêng, nhưng ta có thể lấy câu “ta ngồi lại bên cầu thương dĩ
vãng” để giải thích câu “je demeure” của Apollinaire trở nên bất hủ; ý nghĩa cô
đọng súc tích mông lung vô cùng, ta muốn hiểu thế nào cũng được. Thời gian trôi
đi mất, chỉ còn nỗi khổ triền miên ở lại cùng tôi! Đoạn thơ hay nhất trong bài
“Le Pont Mirabeau” là đoạn này:
Les mains dans
les mains restons face à face
Tandis que sous
Le pont de nos bras passe
Des éternels regards l’onde si lasse
Vienne la nuit sonne l’heure
Les jours s’en vont je demeure
Tay trong tay
mặt hãy nhìn mặt
Đang lúc ấy
Dưới cầu tay đôi ta
Lướt dòng nước mệt mỏi của những thoáng nhìn thiên thu
Hãy để đêm về giờ điểm
Ngày trôi tôi vẫn còn đây.
Thi nhân nhớ lại
ngày xưa cũng tại nơi đây, thi nhân cùng người yêu âu yếm nhìn nhau, tay trong
tay, mặt đối mặt, đang lúc ấy cánh tay của hai người chàng qua như một cây cầu
(“le pont de nos bras”) và dưới cầu tay ấy là những thoáng nhìn thiên thu của
đôi tình nhân không khác gì dòng nước mệt mỏi lướt chảy dưới cầu (“l’onde des
étenrnels regards”).
Bài “Le Pont Mirabeau” chấm dứt thật tái tê thê lương:
Passent les jours
et passent les semaines
Ni temps passé
Ni les amours riviennent
Sous le pont Mirabeau coule la Seine
Vienne la nuit sonne l’heure
Ngày đi, tháng
đi, năm đi, những tuần lễ trôi đi, thời gian bên ngoài trôi xuôi đi mất, chỉ
còn thời gian bên trong tâm tưởng là không đi và những mối tình cũng không trở
lại (“Ni les amours reviennent”) và nước sông Seine vẫn “xuôi lạnh một dòng sầu”
dưới cầu Mirabeau để cho “mấy mầu thời gian” trôi đi mất và chỉ còn lại thi
nhân đứng nhìn con sông xa nguồn mà tê tái (“je demeure”)
Nước xuôi lạnh
một dòng sầu
Biết về đâu hỡi mấy màu thời gian
(Hoài Khanh)
Sous le pont
Mirabeau
Vienne la nuit sonne l’heure
Les jours s’en vont…
(Apollinaire)
Con sông nào đã xa nguồn
Thì con sông ấy sẽ buồn với tôi
(Hoài Khanh)
Sous le pont Mirabeau coule la Seine
…
Les jours s’en vont je demeure
(Apollinaire)
[Hết trích]
(Còn tiếp)
Nguyên Lạc
____________________
Ghi chú:
(*) Bài thơ L’ Adieu này được thi sĩ Bùi Giáng dịch như sau:
Lời Vĩnh
Biệt
Ta ngắt đi một
cành hoa thạch thảo
Em nhớ cho mùa thu đã chết rồi
Chúng ta sẽ không tương phùng được nữa
Mộng trùng lai không có ở trên đời
Hương thời gian mùi thạch thảo bốc hơi
Và nhớ nhé ta đợi chờ em đó…
Bùi Giáng gợi mở
tâm hồn Phạm Duy để người nhạc sĩ lãng mạn và đa tình này ngân rung lên giai điệu
tuyệt vời da diết: bài nhạc Mùa Thu Chết
—————
Phụ lục:
(Hình: Cầu
Mirabeau)
Le Pont
Mirabeau
Sous le pont
Mirabeau coule la Seine
Et nos amours
Faut-il qu’il m’en souvienne
La joie venait toujours après la peine
.
Vienne la nuit sonne l’heure
Les jours s’en vont je demeure
.
Les mains dans les mains restons face à face
Tandis que sous
Le pont de nos bras passe
Des éternels regards l’onde si lasse
.
Vienne la nuit sonne l’heure
Les jours s’en vont je demeure
.
L’amour s’en va comme cette eau courante
L’amour s’en va
Comme la vie est lente
Et comme l’Espérance est violente
.
Vienne la nuit sonne l’heure
Les jours s’en vont je demeure
.
Passent les jours et passent les semaines
Ni temps passé
Ni les amours reviennent
Sous le pont Mirabeau coule la Seine
.
Vienne la nuit sonne l’heure
Les jours s’en vont je demeure
(Acools, 1913)
Tạm dịch
Dưới cầu Mirabeau
sông Seine chảy
Và những mối tình chúng mình?
Anh có nên nhớ lại chăng?
Niềm vui luôn luôn theo sau nỗi đau đớn
Hãy để đêm đến, giờ đổ
Những ngày trôi qua, và anh vẫn còn đây
Tay trong tay, mặt hãy nhìn mặt
Đang lúc ấy
Dưới cầu tay chúng mình
Dòng nước mệt mỏi của những thoáng nhìn thiên thu trôi chảy qua
Hãy để đêm về giờ điểm
Ngày trôi tôi vẫn còn đây.
Hãy để đêm đến, giờ đổ
Những giờ trôi qua, và anh vẫn còn đây
Tình yêu trôi đi như dòng nước chảy
Tình yêu trôi đi
Cuộc đời sao quá chậm
Mà hy vọng quá nhiệt nồng
Hãy để đêm đến, giờ đổ
Những ngày trôi qua, những tuần trôi qua
Mà thời dĩ vãng
Cùng những mối tình xưa không bao giờ trở lại
Dưới cầu Mirabeau sông Seine chảy
Hãy để đêm đến, giờ đổ
Những ngày trôi qua và anh vẫn còn đây.
(Phạm Công Thiện)
