Tôi đã có bài viết về nhạc chế, nay lại nhạc nhái, có trùng lắp không? Nhạc chế, theo từ điện mở Wikipedia, tiếng Anh là parody music hay musical parody, là việc thay đổi một phần hoặc toàn bộ lời bài hát so với bản gốc (thường là nổi tiếng), hoặc sao chép phong cách đặc biệt của một nhà soạn nhạc hoặc nghệ sĩ hoặc thậm chí là một phong cách âm nhạc chung. Nhạc chế tồn tại trong đời sống xã hội như một dạng văn nghệ dân gian, cũng tương tự như chuyện tiếu lâm, chủ yếu là truyền khẩu, giúp mọi người giải trí vui vẻ trong phạm vi từng cộng đồng nhỏ hẹp. Những ca khúc chế lời trên thực tế rất có sức hút đối với người nghe, nhất là khi nội dung lời ca có tình hài hước, gắn với một sự kiện nào đó mà dư luận đang rất quan tâm.
Nói cho gọn: nhạc chế là để vui chơi, không tiền bạc chi,
còn nhạc nhái là cố tình cầm nhầm một bài hát hay một phong cách trình diễn hay
một cái tên để diễn trên sân khấu hoặc các phương tiện truyền thông có thu lợi
nhuận. Cái quyết định để phân biệt hai thứ là tiền!
Hình thức thông thường nhất của nhạc nhái là mượn đỡ một vài
câu nhạc của người khác nhét vào nhạc của mình. Dư luận trong nước đã một thời
xôn xao vì bản nhạc “Mãi Tìm Nhau” của nhạc sĩ Hàn Châu, nhái
vài câu đầu của bài nhạc nổi tiếng “Duyên Kiếp” của nhạc sĩ
Lam Phương. Bốn câu đầu của bài Duyên Kiếp, hầu như ai cũng biết: “Em
ơi nếu mộng không thành thì sao / Non cao đất rộng biết đâu mà tìm / Đường dài
mịt mù vạn nẻo về đâu / Mong chờ duyên kiếp đưa lối bắc cầu”. Bốn câu
đầu của bản “Mãi Tìm Nhau” của Hàn Châu như sau: “Em
ơi! Nhớ gì khi mình gặp nhau / Em nâng tà áo bước chân thẹn thùng / Ngập ngừng
anh muốn làm quen / Một lời tha thiết trao em / Nhưng nói hoài mà chẳng nên lời”. Bản
nhạc này được rất nhiều ca sĩ hát. Tôi thử vào nghe nhạc, thấy mấy câu hát của
bài này na ná nhạc của bài “Duyên Kiếp”.
Trường phái “na ná” hình như khá phổ biến. Cô ca sĩ đang nổi
đình nổi đám Taylor Swift đã bị Sean Hall và Nathan Butler kiện vào năm 2017 vì
tội đạo lời trong bản nhạc “Shake It Off”. Bản nhạc này có một
đoạn lời như sau: “Cause the players gonna play, play, play, play. And
the haters gonna hate…”. Trong bài “Playas Gon ‘Play” của
Sean Hall và Nathan Butler, ra mắt vào năm 2001 có đoạn sau: “Haters
gone hate, playas gone play. Watch out for them fakers, they will fake you
everyday”. Na ná chút chút như vậy mà nên nỗi.
Cô ca sĩ vang danh Adele cũng bi soi vì chuyện na ná. Trong
bài “Hello” rất nổi tiếng của Adele, đoạn nhạc đầu như sau: “Hello,
it’s me. I was wondering if after all these years you’d like to
meet. To go over everything. They say that time’s supposed to heal
ya, but I ain’t done much healing”. Đoạn này được coi là nhái
bài “Martha” của Tom Waits ra đời từ năm 1973. Đoạn mở đầu của
bài “Martha” như sau: “Hello, hello there, is
this Martha? This is old Tom Frost. And I am calling long
distance. Don’t worry ’bout the cost”. Tôi thấy chỉ có chữ “hello” là
đáng tội nhưng chúng ta hello hàng ngày có ai nói là “đạo văn”
đâu. Nhưng dân nghe nhạc nói Adele đã mượn ý từ lời của bài “Martha” để
viết nên “Hello”. Hai ca khúc có chủ đề khá giống nhau, nói về
chuyện nhắn gửi người xưa đã từng có những kỷ niệm đẹp và đã có thời gian dài
không gặp nhau.
Cô ca sĩ nổi danh Miley Cyrus, người có cái tật lè lưỡi dài
thoòng (dĩ nhiên không phải khi hát) cũng dính chuyện nhái nhạc. Bản “We
Can’t Stop”, phát hành vào năm 2013, bị nhạc sĩ người Jamaica Michael
May kiện bồi thường 300 triệu đô vì giống lời ca khúc “We Run Things” của
ông, được phát hành 25 năm trước. Trong bài “We Run Things” có
câu: “We run things / Things no run we”. Cyrus hát trong “We
Can’t Stop”: “We run things / Things don’t run we”. Chỉ có
vậy mà nên chuyện. Theo tin của hãng Reuter ngày 4/1/2020 hai bên đã thỏa thuận
đền một số tiền bên ngoài tòa án, không rõ bao nhiêu.
Năm 2022, Bắc Kinh được giao quyền tổ chức Thế Vận Hội Mùa
Đông. Ca khúc “Ice Dancing” được chọn là một trong mười ca
khúc quảng bá cho Thế vận hội. Tác giả bài này là Zhao Zhao, một dương cầm thủ
nổi tiếng, tốt nghiệp trường nhạc danh tiếng nhất Trung quốc. Lập tức cộng đồng
mạng tại Trung Quốc cũng như nhiều quốc gia khác tố cáo bài này nhái bản “Let
It Go”, một bản nhạc nổi tiếng của phim hoạt họa Frozen của công ty
Walt Disney. Bản “Let It Go” quá phổ biến kể từ khi phim
Frozen được công chiếu trên khắp thế giới. Ca khúc này đã được giải Oscar 2015,
hạng mục “Nhạc phim hay nhất”. Ký giả Marc Snetiker của tờ Entertainment Weekly
cho đây là “bản thánh ca tuyệt vời của tự do”. Ký giả Joe Dzienianowicz, trên tờ
The New York Daily News nhận xét đây là ca khúc “tôn vinh nữ quyền và nhu cầu
xóa bỏ nỗi sợ hãi và sự xấu hổ”. Nhạc của “Ice Dancing” được người
nghe cho là giống tới 90% bản “Let It Go”. Trên trang mạng
Weibo, một dạng Twitter của Trung quốc, đã có nhiều lời chỉ trích. Một status viết:
“Ông không mắc cỡ sao? Ông có thể đừng nhái nhạc của người khác được không?”. Một
người khác viết: “Ông làm nhục Trung quốc!”. Trên YouTube, sau khi bản nhạc được post,
một người bình luận: “Rõ ràng là nhạc nhái. Đây là một cuộc tranh tài thể thao
thế giới, nếu không tự sáng tác được bài hát, sao không mướn nhạc sĩ ngoại quốc
làm cho?”. Vụ này kết thúc ra sao, tôi không được rõ.
Trong “lịch sử” âm nhạc Việt có một câu chuyện “đạo nhạc”
khá thú vị. Đó là nhạc sĩ Phạm Đình Chương mượn đỡ hai câu nhạc của nhạc sĩ
Cung Tiến vì…bí! Chuyện hơi dài dòng và khá vui. Khi ông Quốc Phong, Giám Đốc
Công ty Liên Ảnh, quay cuốn phim Chân Trời Tím dựa theo chuyện
cùng tên của nhà văn Văn Quang, ông cần một bản nhạc làm nền cho phim. Khi đó
Nhật Trường đã có bản Chân Trời Tím khá hay, làm ngay khi cuốn
tiểu thuyết được xuất bản. Nhưng cuốn phim chỉ được quay ba năm sau khi cuốn tiểu
thuyết ra đời nên bản nhạc của Trần Thiện Thanh đã cũ, Quốc Phong không muốn
dùng lại. Phạm Đình Chương được đặt hàng làm nhạc cho phim. Năm 2017, Văn Quang
kể lại: “Khi thực hiện phim này, anh Quốc Phong, Chủ Tịch hãng phim Liên Ảnh
(do bảy công ty hợp tác lại nên gọi là Liên Ảnh) và tôi đến phòng trà Đêm Màu Hồng
có ban Thăng Long hát hàng đêm ở đó. Nhạc sĩ Phạm Đình Chương là bạn tôi nên
anh Quốc Phong rủ tôi đi cùng. Khi xuất bản cuốn Chân Trời Tím, tôi
có tặng anh Phạm Đình Chương một bản. Nên khi chúng tôi đặt vấn đề mời anh Phạm
Đình Chương hợp tác soạn một bản nhạc làm nhạc chính cho phim Chân Trời
Tím, anh Chương nhận lời ngay. Sau đó chỉ một tuần anh Chương đã có bản nhạc “Nửa
Hồn Thương Đau” giao cho hãng phim. Cũng cần nói thêm là bản nhạc đó
đã nói lên được tâm sự đau buồn của nhân vật chính trong phim khi phải chia tay
với người yêu sau khi bị thương đã vội trở lại với chiến trường và đồng đội. Vì
thế đã được toàn thể bảy ông chủ hãng phim Liên Ảnh đồng ý chọn làm bản
nhạc chính cho phim Chân Trời Tím. Ở một khía cạnh khác có thể nhận
định rằng trong bản nhạc đó nhạc sĩ Phạm Đình Chương đã gửi cả tâm sự của mình
khi cay đắng chia tay vời người vợ cũ (là ca sĩ Khánh Ngọc). Tâm sự ấy được anh
giấu kín nay mới được tiết lộ qua bản nhạc Nửa Hồn Thương Đau”.
Theo Văn Quang, Phạm Đình Chương giao bản nhạc cho Liên Ảnh
chỉ bảy ngày sau. Nhưng đàng sau chuyện này là một thực tế khác. Trong
bài “Phạm Đình Chương”, Du Tử Lê kể lại: “Khi được hỏi tại sao
chỉ còn hai câu chót mà “Nửa Hồn Thương Đau” lại phải mượn nhạc
Cung Tiến thì Phạm Đình Chương cho biết: “Khi tôi nhận lời viết nhạc phim cho
phim “Chân Trời Tím” Quốc Phong chi ngay tiền tác quyền. Trước
sự điệu nghệ của bạn, tôi đã bắt tay vào việc sáng tác. Thời gian tôi dành
cho “Nửa Hồn Thương Đau” không nhiều lắm. Nhưng khi tới phần
coda tức là lúc phải đi ra, kết thúc ca khúc, tôi loay hoay không biết phải viết
sao cho hợp với nội dung bản nhạc. Nghĩ thời hạn nộp bài còn xa, tôi cất nó đi.
Bất đồ, một buổi tối Quốc Phong ghé lại Đêm Mầu Hồng đòi nợ! Bảo, mọi chuyện đã
sẵn sàng, ê kíp quay đã bấm máy. Chỉ còn thiếu nhạc phim thôi. Quốc Phong gia hạn
cho tôi, tối đa hai ngày! Ông biết mà, tôi làm gì được với hai ngày phù du đó!
May sao, khi ấy trên nóc chiếc piano của tôi lại có bài “Lệ Đá
Xanh” của Cung Tiến, phổ thơ Thanh Tâm Tuyền. Tôi thấy cái coda bài
này có vẻ thích hợp với “Nửa Hồn Thương Đau”, thêm nữa cả hai đều
là bạn rất thân, thế là “a-lê-hấp”, tôi dùng ngay cái coda đó. Và tôi có ghi rõ
là tôi ‘mượn’ của Cung Tiến”. Vậy đúng là đạo nhạc, rõ ràng như ban
ngày, nhưng là một vụ nhạc nhái rất chi văn nghệ.
Trong âm nhạc Việt Nam, nhất là nhạc trẻ, có nhiều bài nhạc
ngoại quốc được chuyển âm sang tiếng Việt. Ông bạn Trường Kỳ của tôi là một
trong những tác giả chuyển lời này. Khi chơi với ông, tôi chẳng bao giờ hỏi ông
có xin phép tác giả khi chuyển lời không nhưng tôi chắc chắn là không. Bằng vào
chuyện dịch truyện ngắn ngoại quốc ra Việt ngữ của tôi thì rõ. Tôi có dịch
một số truyện nhưng có biết mặt mũi mấy ông bà tác giả tây đầm này ra sao.
Chúng ta đều tùy tiện như vậy cả. Nhưng dịch hay đặt lời Việt cho các tác phẩm
ngoại quốc mà không xin phép tác giả cũng được coi như đạo văn đạo nhạc. Mấy
ông bà ấy có bao giờ đọc tiếng Việt đâu nên chúng ta cứ thản nhiên phạm tội. Tội
còn nặng hơn nếu dịch không sát với ý tưởng của tác giả. Nếu vậy người phạm tội
nặng nhất là ông Nam Lộc. Bản “Trưng Vương Khung Cửa Mùa Thu”, lời
Việt của bài “Tell Laura I Love Her”, đích thị là sáng tác dựa dẫm
của ông Nam Lộc. Hình như cô Laura chưa bao giờ là nữ sinh Trưng Vương, nhất là
cô nữ sinh được ông Nam Lộc vương vấn!
Nhạc nhái còn có category nhái cả ban nhạc.
Hai ban nhạc đình đám mà người Việt chúng ta say mê là ABBA và Beatles đã được
nhái lại. Kể từ khi ban nhạc The Beatles rã đám vào năm 1974, có nhiều ban nhạc
Beatles nhái được thành lập tại nhiều quốc gia. Nổi trội nhất là ban The
Beatles của thành phố Perth, Úc. Họ cũng có bốn thành viên đóng vai các nhạc sĩ
chính của ban nhạc nguyên thủy gồm John Lennon, Paul McCartney, George Harrison
và Ringo Starr. Họ nhái y chang từ trang phục, giọng hát, phong cách đến các nhạc
cụ. Họ mua đấu giá được các nhạc cụ nguyên thủy do ban The Beatles dùng trước
đây. Ban Beatles nhái này được hâm mộ tới nỗi họ đã đi trình diễn khắp thế giới
và trên các du thuyền. Họ cũng đã từng tới biểu diễn tại Việt Nam.
Chúng ta biết ABBA được thành lập vào năm 1972 tại
Stockholm, Thụy Điển đã bán được tới 385 triệu đĩa với các ca khúc mà nhiều người
trong chúng ta thuộc nằm lòng: Waterloo; Dancing Queen; Money, Money,
Money; The Winner Takes All và nhiều ca khúc khác. Năm 1999, tại Anh,
ban nhạc nhái mang tên ABBA Mania được thành lập gồm 4 thành viên hóa trang và
trình diễn các bản nhạc giống hệt như ABBA ngày trước. Họ đã đi lưu diễn tại
nhiều nước gồm Venezuela, Mỹ, Mexico, Đức, Pháp, Thụy Sĩ, Hòa Lan, Đan Mạch.
Tôn chỉ hoạt động của họ được ghi trong trang web riêng: “Vinh
danh, đưa bạn quay ngược thời gian bằng cách tái hiện một trong những nhóm nhạc pop xuất
sắc nhất thế giới trong các buổi biểu diễn trực tiếp trên sân khấu”. Vậy là
nhái đứt đuôi rồi nhưng khi công ty Polar Music International AB, đại diện
thương mại cho nhóm ABBA ngay từ khi thành lập, yêu cầu bên công ty giải trí và
phát hành âm nhạc của Anh Handshake Ltd của Manchester và TAL Entertainment
Ltd, đại diện cho ABBA Mania, ngưng sử dụng tên ABBA Mania trên các phương tiện
truyền thông, họ đã phớt lờ lại còn post trên web: “ABBA Mania
hoàn toàn không liên kết hoặc liên quan đến Polar Musa hoặc ABBA”. Trước sự
ngang ngược của nhóm ABBA Mania, Polar Music Entertainment đã kiện. Nhưng tòa
không có dịp xử vì hai bên đã dàn xếp ngoài tòa. Chi tiết vụ dàn xếp này không
được tiết lộ nhưng luật sư của ABBA cho biết nhóm ABBA Mania sẽ không sử dụng
tên ABBA nữa.
Abbamania tại Giải thưởng
Radio Regenbogen 2019 tại Europapark, Rust, Baden-Württemberg, Đức
Nhiều người nói: chữ chỉ có 24 chữ cái, nhạc cũng chỉ có 7 nốt.
Cứ ghép đi ghép lại chúng vào để thành câu cú hoặc nhạc nhiếc, trước sau thế
nào cũng bị trùng. Chuyện chúng giống nhau là chuyện chẳng đáng ầm ỹ. Nếu nghĩ
như vậy thì trong tự điển làm gì có chữ “nhái”!
Song Thao
