(Gặp gỡ trò
chuyện với hậu duệ của cụ Mai Khắc Đôn, nghe kể một vài kỷ niệm về Hoàng Phi
Mai Thị Vàng (Vợ vua Duy Tân, con gái của quan thượng thư Bộ Lễ Mai Khắc Đôn)
Đôi mắt chị
nhìn xa xăm vào khoảng không như ngược miền ký ức chị bắt đầu chậm rãi kể (điềm
đạm, chỉnh chu và từ tốn là phong cách của chị và cũng là của phụ nữ Huế xưa).
Chị kể: lúc
nhỏ thì mỗi lần đi chạp giỗ đều gặp bà Phi. Bà Phi đẹp và hiền lành. Bà sống
qua các thời đại thì thời đại nào bà cũng có được hưu bổng. Nhưng cũng eo hẹp sống
giản dị. Hồi đó mình lấy chồng rồi cũng bận rộn công việc và chồng con, chỉ mỗi
khi kỵ giỗ Hiệp Kỵ các vua: Dục Đức, Thành Thái, Duy Tân thì bên Hoàng tộc mời
con cháu qua. Mình giờ nghĩ lại thật tiếc: “Có ngọc mà không biết trau” Lúc còn
nhỏ có cơ hội gần bà Phi mà không thường xuyên gần bà để học hỏi. Bà hiền thục,
giỏi dang lại chung thủy và hiếu đạo”. Có dì em là dì Yến (Trần Thị Yến Tuyết
con người em gái của Hoàng phi Mai Thị Vàng (cháu ngoại của cụ Mai Khắc Đôn).
Bà Mai Thị Vàng có hai người anh trai, ba cô em gái và bốn người em trai. Dì Yến
khi lập gia đình rồi vẫn ở với ba mẹ. Bà Phi thường ghé thăm em gái của mình
nên dì Yến có cơ hội gặp gỡ bà Phi nhiều hơn”.
Rồi chị
Thanh Xuân đưa tôi lên thăm dì Yến ở đường Lê Ngô Cát (Huế)
Dì Yến năm
nay cũng đã 89 tuổi, vẫn minh mẫn, hồng hào và khỏe khoắn. Tôi gọi chị Xuân
quen rồi nên chị Yến bảo gọi chị như Chị Xuân cũng được, cho gần gũi thân
thương. Ở các chị là con cháu của Cụ Mai Khắc Đôn phong thái toát lên sự nho
nhã, có kiến thức, am hiểu của những người phụ nữ dòng dõi trâm anh, gắn bó với
vùng đất Kinh Kỳ, với các món ăn Huế, rành rõi từ nguyên liệu đến cách chế biến, nghệ thuật trang trí,...
Nghe hai chị
hỏi nhau rằng:
- Chị Trà
đã mời dì qua đám giỗ chưa?
Hóa ra nghệ
nhân Mai Thị Trà là chị em họ của hai chị và cũng là cháu nội của Cụ Mai Khắc
Đôn. Cô Mai Thị Trà sau khi tốt nghiệp ĐHSP Huế, cô được bổ nhiệm dạy văn ở trường
Nữ trung học Thành Nội và trường Nguyễn tri Phương. Năm 1976 cô về dạy văn ở
trường Trường THPT Hai Bà Trưng. Năm
1986 cô dạy văn một số lớp, vừa dạy hướng nghiệp nữ công gia chánh tại trường
này. Ngoài ra cô thường xuyên được mời làm giám khảo các cuộc thi nữ công gia
chánh của Tỉnh và Thành Phố Huế tổ chức. Cô Trà năm nay cũng đã 91 tuổi
vẫn minh mẫn và khỏe mạnh. Hai chị kể: “chị Trà bây giờ làm việc còn nhanh nhẹn
làm việc giỏi hơn cả hai chị nữa”. Các chị được gia đình cho học chữ, rồi được
mẹ, cô, dì dạy cho cách làm các loại bánh, nấu các món để cúng tổ tiên. Riêng
nghệ nhân Mai Thị Trà thì có duyên gắn bó với bộ môn ẩm thực. Cô nổi tiếng với
nấu các món Huế từ cung đình đến bình dân và cô trở thành nghệ nhân ở lĩnh vực
này. Năm 1991, sau khi nghỉ dạy văn hóa ở trường, cô Trà dành trọn tâm huyết để
truyền đạt kinh nghiệm, bí quyết chế biến những món ăn cung đình, truyền thống
Huế cho các thế hệ học viên ở trung tâm đào tạo nghề của Tỉnh hội phụ nữ và
thành hội phụ nữ Huế.
Con cháu của
quan Thượng thư: Mai Thị Thanh Xuân, Trần Thị Yến Tuyết, Mai Thị Trà,…, xuất
thân trong gia tộc quyền quý. Nay đều ở ngưỡng trên dưới 90, nhưng vẫn minh mẫn,
đằm thắm, ân cần khi tiếp chuyện, trong phong thái của những người phụ nữ vốn
dòng dõi trâm anh thế phiệt. Giọng Huế ngọt ngào, điềm đạm và dịu dàng. Nét đẹp
duyên xưa vẫn còn lưu lại trên khuôn mặt, dẫu đã ghi dấu ấn thời gian, cuối mùa
thu của cuộc đời.
Được các chị
giới thiệu, hôm 5/10/2025 tôi lên thăm phủ đệ (nay là nhà thờ) của cụ Mai Khắc
Đôn ở đường Lý Nam Đế thuộc hậu thôn Kim Long. Được thăm lại nơi ở, nơi thờ tự
của cụ và Hoàng Phi Mai Thị Vàng. Lòng tôi rưng rưng tràn đầy xúc cảm khi nhìn
cảnh cũ nhớ người xưa, những con người đã để lại dấu ấn tốt đẹp trong lịch sử.
Tôi quyết định ghi lại một chút gì đó của lớp người hậu thế, góp một phần nhỏ
nhoi để tri ân và tưởng nhớ về những vị tiền nhân đã lưu lại tiếng thơm cho một
giai đoạn lịch sử, đầy biến động.
Phủ đệ của
cụ Mai Khắc Đôn là một ngôi nhà cổ giản dị, lợp bằng ngói liệt xưa. Tọa lạc tại
một mảnh vườn xanh tươi cây trái, ở một vùng quê thanh bình thuộc phường Kim
Long, TP Huế. Ngôi nhà chịu ảnh hưởng của mưa nắng thời gian, được con cháu
trùng tu năm 2009. Căn nhà trên kiểu nhà rường bằng gỗ, đẹp thanh nhã. Ở gian
giữa có bức hoành phi: “Đức Lưu Quang”, dọc hai bên có hai câu đối của người
dân Quảng Trị (cũ) tặng cụ nội dung là: Khí tiết thanh cao, đức dày như núi Ngự/
Ân đức từ ái thấm sâu như sông Thạch Hãn”. Hai câu đối đã nói lên khí tiết, đức
độ và tài năng của cụ, qua đó thể hiện được tình cảm của người dân Quảng Trị
dành cho vị quan tuần phủ của mình.
Tôi được gặp bà Nguyễn Thị Mai (cháu dâu) thường
gọi là bà Lưu. Bây giờ là chủ nhân của phủ đệ. Chồng bà là ông Mai Khắc Lưu (đã
mất) là cháu nội của cụ Mai Khắc Đôn, Bà Mai năm nay đã 89 tuổi, nhưng vẫn minh
mẫn và ân cần vui vẻ tiếp chuyện. Bà là người gần gũi với bà Phi Mai Thị Vàng
trong những năm tháng cuối đời. Bà Mai kể:
“Bà cô tôi đẹp mà hiền lắm! Ít nói, sống giản dị và rất thương con
thương cháu”. Tôi cũng được gặp gỡ, trò chuyện với chị Mai Thị Nhàn con gái bà
Lưu, chắt nội của cụ Mai Khắc Đôn.
Trong nhà
thờ còn lưu giữ nhiều sắc phong được vua ban tặng cho cụ Mai Khắc Đôn và song
thân của cụ. Các chị kể là các con dâu của cụ khi nói về bố chồng là cụ Mai Khắc
Đôn rằng: Ông hiền như Phật. Cụ là niềm tự hào về trí tuệ, đức độ của con cháu.
Bà Mai Thị
Vàng sinh trưởng trong một gia tộc quyền quý như thế, được thừa hưởng truyền thống
văn hóa, nền giáo dục nghiêm cẩn của gia đình, bà thông minh, đức hạnh, đẹp người
và đẹp nết.
Qua câu
chuyện của các chị Mai Thị Thanh Xuân, Chị Trần Thị Yến Tuyết, bà Nguyễn Thị
Mai và chị Mai Thị Nhàn, tìm đọc trên Wekipedia và một số thêm tư liệu có liên
quan, tôi xin tóm tắt lại như sau:
Cụ Mai Khắc
Đôn (1853-1930) thân phụ là ông Mai Bá Hanh, quê ở hậu thôn Kim Long, trước đây
là huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên-Huế. Ông là một nhà nho yêu nước, làm quan
nhà Nguyễn dưới hai triều đại vua Thành Thái và vua Duy Tân. Từng làm quan tuần
phủ (còn được gọi là tuần vũ) tỉnh Khánh Hòa, sau đó cử đến làm quan tuần phủ
Quảng Trị (cũ) là một vị quan thanh liêm, biết lo cho dân. Rồi cụ được mời về
Kinh dạy vua Duy Tân. Mặc dù Tòa Khâm sứ đã cử các thành viên trong Phủ phụ
chính làm thầy dạy chữ Hán cho vua Duy Tân, nhưng ông từ chối, ông chọn viên Tuần
phủ Quảng Trị Mai Khắc Đôn làm quan phụ đạo của mình. Sau đó cụ được thăng chức Lễ bộ Thượng thư và
được đánh giá là có ảnh hưởng sâu sắc tới tư tưởng vị vua này. Việc dạy học cho
vua là một trọng trách rất lớn, chứa đựng cả một sự ký thác của cả triều đình.
Không những dạy chữ Hán cho vua mà còn dạy về truyền thống yêu nước, thương
dân, ý chí kiên cường để cứu nước,…Vua Duy Tân rất yêu quý và kính trọng thầy.
Khi lên
vua16 tuổi, hai người mẹ vua là bà Nguyễn Thị Định thứ phi của vua Thành Thái
(gọi là bà Sanh). Hoàng quý phi Nguyễn Gia Thị Anh chính thất của vua Thành
Thái (vua Duy Tân gọi là mẹ đích) và các quan trong triều thúc hối việc nạp phi
để có người nối dõi thì vua đã chọn tiểu thư Mai Thị Vàng. Mặc dù trước đó, vua
thường hay hỏi thầy là: Thầy có con gái lớn không? Thầy bảo: Con thần đều còn
nhỏ dại cả”. Ý là cụ không muốn gả vì biết làm vợ vua sẽ khổ, mấy ai được sung
sướng, ở Huế có câu: “đưa con vô nội” biết ngày nào ra. Vua nói: Thầy yên tâm!
Thầy gả em Vàng cho con, con sẽ yêu quý em để đền ơn thầy dạy bảo. Vua muốn đền
ơn giáo dục của thầy Mai Khắc Đôn vì đã dạy cho ông những điều mà không một đại
thần nào dưới sự điều khiển của Pháp dám dạy.
Thường ngày
thì tiểu thư Mai Thị Vàng và các anh chị em ở Kim Long với mẹ. Còn Quan thượng
thư ở lục bộ (sáu ngôi nhà dành cho sáu vị quan đầu các bộ ở trong thành: gồm bộ
Binh, bộ Hình, bộ Lễ, bộ Lại, bộ Học và bộ Hộ). Một hôm Tiểu thư Mai Thị Vàng về
phủ bộ Lễ chơi. (Theo cô Trà bộ Lễ ở địa chỉ nay là nhà khách Điện Biên 2, nơi có trồng cây bao báp ở 164 Mai Thúc Loan, Huế). Đang chơi ở
sân các chị em, tình cờ vua Duy Tân cùng ngồi xe song mã với thầy Mai Khắc Đôn
ghé qua. Vua hỏi: “đây có phải là con gái lớn của thầy không? Vậy mà thầy cứ giấu
tôi”. Thế là từ đó vua đem lòng yêu mến.
Những giai
thoại về việc lấy vợ của vua: Khi nghe triều đình chuẩn bị nạp phi cho vua các
quan đại thần và các mệnh phụ đều muốn con gái mình có cơ hội làm vợ vua, nhưng
vua nói với hai người mẹ là “con có người yêu rồi!”. Hỏi người yêu đâu? Thì vua
bảo: mời mẹ ra biển cửa Tùng. Thế là đoàn đi biển cửa Tùng, qua 4 ngày rồi,
không thấy bóng hồng nào. Mà chỉ thấy ngày nào vua cũng ngồi vốc cát lên chơi.
Hỏi thì vua bảo: Đãi cát tìm vàng. Nếu mẹ không thấy thì ngày MAI vô Huế sẽ thấy.
Người mẹ đích hiểu và nói với mẹ đẻ vua rằng: Vậy là vua đã chọn ý trung nhân họ
Mai: Tiểu thư Mai Thị Vàng (con quan Thượng thư Bộ lễ)
Cuối năm
1915, lễ hỏi giữa Hoàng đế Duy Tân và Mai Thị Vàng được cử hành, ngày 12 tháng
chạp năm Ất Mão tức ngày 16 tháng 1 năm 1916, lễ nạp phi được tổ chức trọng thể
ở bộ Lễ. Bà Mai Thị Vàng năm đó 17 tuổi được phong làm đệ nhất giai phi của Duy
Tân. Theo lệ cũ từ thời vua Minh Mạng nhà vua không lập Hoàng hậu. Danh hiệu Đệ
nhất giai phi là cao quý lúc bấy giờ.
Bà Phi họ
Mai đẹp, thanh thoát, dịu dàng, đặc biệt đôi mắt rất đẹp. Bà được vua Duy Tân sủng
ái, thường cho ngồi ăn chung. Vua còn so đũa, đưa muỗng cho vợ, nói chuyện thân
mật cùng nhau bên mâm cơm. Đây là điều trái với điển lệ triều Nguyễn, vốn quy định
các bà phi không được ngồi cùng mâm với Hoàng đế. Hai bà mẹ gọi vua lên quở
trách. Nhưng vua bảo: Mẹ bảo con ngủ với vợ, sao lại không được ăn chung với vợ
để trò chuyện tâm tình,..”.Từ đó về sau không ai nói về việc này nữa.
Cuối năm
1916, vua Duy Tân khởi nghĩa chống Pháp không thành nên bị thực dân Pháp đày
sang đảo Réunion, một thuộc địa của Pháp ở Ấn Độ Dương, cùng với vua Thành
Thái, Thân mẫu Nguyễn Thị Định (gọi là Ngài Sanh), bà Phi Mai Thị Vàng và công
chúa Lương Nhàn, lúc đó 12 tuổi (tên thường gọi ở nhà là mệ Cưỡi- em ruột vua
Duy Tân).
Theo
Wekimedia: Nói về cuộc sống ở đảo Réunion, bà Mai Diệu Phi từng chia sẻ: "Ở
đảo Réunion rất dễ chịu. Người dân toàn làm một nghề chài lưới. Họ vui vẻ lắm,
mua bán cũng tử tế. Nhưng tôi không biết làm sao, ở đó phong thổ tuy tốt nhưng
mà hình như sức khoẻ tôi không hợp, nên hay đau. Vì thế, tôi xin Ngài cho tôi về...
Ngài còn cho phép tôi tự ý đi bước nữa... Con nhà nề nếp như tôi dầu thế nào
cũng phải giữ danh giá. Vẫn biết tuổi trẻ chưa dám chắc ở mình, nhưng bây giờ
có nói đến việc gì cũng là khó. Thôi thì tôi tưởng chỉ có hy sinh cái đời tôi
cho Ngài cho trọn".
Cô Trà kể:
“năm 1945, Pháp đồng ý cho vua Duy Tân trở về nước. Nhưng đồng thời sau đó ông
mất vì tai nạn máy bay năm 1945, cái chết của vua Duy Tân vẫn còn là một bí ẩn”.
Vì vậy khi
nghiên cứu về các nhân vật lịch sử chúng ta sẽ tra cứu nhiều nguồn thông tin, đặc
biệt dựa vào nguồn thông tin của hậu duệ , bà con trong thân tộc và người hiểu
rõ về nhân vật lịch sử để có độ xác tín cao nhất có thể.
Khi thực hiện
bài này thì tôi được gặp được một số hậu duệ của cụ Mai Khắc Đôn Và sau khi bài
viết đăng trên fb thì cô Mai Thị Trà và chị Công tôn nữ Như Thanh cho biết thêm
một một vài chi tiết nữa:
Nhưng bà từ
chối. Bà nói: “Xin lỗi ông, đời tôi chỉ có vua là chồng, vua là thiên từ, không
ai có thể hơn vua”
Cho đành
lòng kẻ chân mây cuối trời”
Theo lời kể
hậu duệ của gia tộc Hoàng Phi và tham khảo ở nguồn Wikimedia,
Tôi xin tóm
tắt các mốc thời gian quan trọng của Hoàng Phi:
Đệ nhất
Giai Phi nguyên danh Mai Thị Vàng sinh năm 1899, tại thôn Kim Long, Huế, năm
1915 đám hỏi, đám cưới ngày 16/1/1916, tức là đầu năm 17 tuổi đám cưới. Cuối
năm 17 tuổi phải theo chồng đi đày, 19 tuổi trở về Huế. Khi ở đảo Réunion, Duy
Tân vẫn thường gửi thư về cho bà. Năm 1925, Duy Tân đã gửi thư về cho hội đồng
hoàng tộc kèm giấy ly hôn bà Mai Diệu phi, xin Hội đồng chứng nhận để bà đi lấy
chồng khác. Khi đó, bà mới 27 tuổi nhưng bà không ly hôn mà vẫn ở vậy nuôi mẹ
và em chồng. Cô Trà còn cho biết là vua Duy Tân rất thương nhớ bà Phi Mai Thị
Vàng. Vua có làm một bài thơ nói lên tâm sự của mình đăng lên báo bên Pháp và
ông Trần Viết Ngạc (em người bạn thân của cô Trà) sang bên đó đọc được, và còn
đọc thêm một số tài liệu liên quan đến vua Duy Tân và bà Hoàng Phi Mai Thị Vàng
bằng tiếng Pháp.
Cuộc đời cụ
Mai Khắc Đôn là tấm gương về tài năng, đức độ, yêu nước và thương dân, từ những
tư tưởng tốt đẹp và kiến thức uyên bác của mình đã truyền dạy, đào tạo một vị
vua trẻ tuổi thành vị vua yêu nước thì cuộc đời Hoàng phi con gái cụ là một người
phụ nữ Huế tiêu biểu cho nhan sắc và đức hạnh. Nếu vua không bị đi đày thì cuộc
đời bà là hạnh phúc viên mãn bên vua và sẽ là một mẫu nghi chuẩn mực trong triều
lúc bấy giờ.
Thời gian ở
đảo như đã nói ở trên bà thường đau ốm do không hợp thổ nhưỡng, khí hậu và đã bị
sẩy thai, sợ bà có bề gì, vua để bảo toàn sức khỏe cho vợ, mẹ và em trai, đã
cho Hoàng Phi cùng mẹ là bà Định và em trai về Việt Nam sinh sống.
Sau này,
vua cũng có con với 3 người phụ nữ châu Âu. (Chị Công Tôn Nữ Như Thanh kể) “Đức
Bác Duy Tân hồi còn ở đảo Réunion, Ngài có 3 người vợ không chính thức và có 6
người con. Bà thứ nhất có 1 con trai, Bà thứ 2 có 3 trai 1 con gái, Bà cuối
cùng có 1 gái” .
Các Hoàng Tử
có trở về thăm quê cha. Năm 1987, họ đưa thi hài của vua Duy Tân từ Pháp về Huế
an táng tại An Lăng (Huế). Các con vua Duy Tân thường được nghe cha kể về Hoàng
Phi Mai Thị Vàng (xem như mẹ đích vì bà Phi vẫn là vợ vua hợp pháp) các con của
vua Duy Tân cũng yêu quý và kính trọng bà, lúc nào cũng gọi Hoàng Phi là Reine
mère (Hoàng hậu mẹ), nên dù lúc mất 1980, Hoàng Phi an nghỉ tại Kim Long, nhưng
sau này các hoàng tử về xin đưa mộ phần bà Hoàng Phi Mai Thị Vàng về cải táng tại
An Lăng, gần mộ vua Duy Tân. (Năm 1994). Như vậy, cuối cùng, Bà Phi Mai Thị
Vàng được an nghỉ bên cạnh vua Duy Tân, hai ngôi mộ gần nhau, con cháu thấy vậy
cũng ấm lòng vì nghĩ rằng sang bên kia thế giới hai tâm hồn lại bên nhau sau
bao năm xa cách và biến thiên dâu bể.
Bà Nguyễn
Thị Định mất năm 1971 tại Huế, được táng trong khuôn viên lăng Dục Đức cùng với
vua Thành Thái và Duy Tân. Bà Hoàng quý phi Nguyễn Gia Thị Anh cũng được táng tại
đây. Mời bạn đọc xem 2 video người viết bài có một cuộc phỏng vấn nhỏ với Chị
Mai Thị Thanh Xuân (cháu nội của cụ Mai Khắc Đôn), chị Trần Thị Yến Tuyết (cháu
ngoại của cụ Mai Khắc Đôn) một số hình ảnh thăm phủ đệ, gặp gỡ bà Mai (cháu
dâu) và chị Mai Thị Nhàn, chắt nội của cụ Mai Khắc Đôn). Xem một số hình ảnh về
dự Huý Nhật ba vua Dục Đức, Thành Thái, Duy Tân tại An lăng ngày 16/2/Ất tỵ
(5/3/2025) của Công Tôn nữ Như Thanh cung cấp (con gái của Hoàng Tử Vĩnh Hòe-
Hoàng tử thứ 19 của vua Thành Thái) hiện sống tại Canada.
Saigon,
ngày 15/10/2025
Hoàng Thị
Bích Hà
Video gặp gỡ
trò chuyện với chị Mai Thị Thanh Xuân https://www.youtube.com/watch?v=pzDPN6BtgDE
Video gặp gỡ
trò chuyện với chị Trần Thị Yến Tuyết
