Đó là cuốn sách tôi chưa bao giờ có
dịp cầm lên. Nó ra đời năm 1956. Mãi 60 năm sau tôi mới có nó trong tay.
Chỉ cần nhìn qua tấm bìa, tôi cũng
biết ngay là nó do nhà xuất bản Tự Do (nhật báo Tự Do của Phạm Việt Tuyền) ấn hành.
Nó cùng có một cách trình bầy với hai mầu vàng và cam như những cuốn
"Hoàng Lê Nhất Thống Chí", "Liêu Trai Chí Dị", "Trước
Vành Móng Ngựa"... (cũng do Cơ Sở Báo Chí và Xuất Bản Tự Do cho ra đời)
hồi những năm 50 và 60. Cuốn sách nhan đề "Người Xưa" của Trần Đình
Khải, giải thưởng Văn Chương 1957.
Vậy tại sao chỉ mới gần đây tôi mới
thấy nó? Lý do là khi nó ra đời thì tôi còn quá nhỏ, và khi lớn thêm vài ba
tuổi thì nó đã tuyệt bản.
Theo chỗ tôi biết, hiện nay ở Mỹ
chắc chỉ có hai cuốn: một của gia đình tác giả và một cuốn khác gia đình tác
giả mới mua được qua craig list cách đây không lâu.
Gia đình tác giả giữ được một cuốn
thì cũng dễ hiểu. Bỏ nước ra đi, người ta có thể bỏ lại nhiều thứ trong lúc hốt
hoảng, nhưng cuốn sách của người cha viết, món quà còn để lại cho con cháu, thì
không thể bỏ lại. Cuốn mua lại được qua craig list thì thân thế của nó chắc ly
kì hơn nhiều. Biết đâu nó lại chẳng từ trong tủ sách của một sinh viên du học
được gia đình từ Việt Nam gửi sang cho đọc trong những năm xa nhà như chính tôi
cũng đã nhận được những cuốn sách như thế hồi đó. Những cuốn sách của Nguyễn
Hiến Lê, Võ Phiến, Bình Nguyên Lộc, Nhật Tiến... mà tôi có hồi ấy và nay lưu
lạc đi những đâu, qua tay những ai, đang nằm trong một tủ sách nào, tôi không
thể tưởng tượng, hay nhớ ra nổi.
Cuốn "Người Xưa" của Trần
Đình Khải chắc cũng có một cuộc đời truân chuyên không kém. Người cuối cùng có
nó quyết định không giữ nó nữa. Nhưng thay vì để cho nó giã từ thế giới này ở
một hố rác, một cái landfill nào đó đang càng ngày càng đầy và càng khó kiếm,
ông (hay bà) quyết định đem bán trên craig list. Việc đem bán nó trên craig
list là một việc làm rất đáng quí. Quăng nó đi thì dễ quá. Nhưng đem bán nó,
ông/bà đã cho cuốn sách đó một đời sống mới.
Trần Đình Khải, cụ Khải, là một nhà
giáo. Tôi nghĩ cụ là một người rất cô đơn. Cụ làm một công việc rất một mình.
Như Nguyễn Đình Chiểu "trước đèn đọc truyện Tây Minh". Chắc chắn khi
cụ ngồi viết cuốn "Người Xưa", cụ không có ai để tâm sự. Những người
con của cụ còn quá nhỏ. Người bạn đời thì còn bận tay bao nhiêu là chuyện khác
trong đời sống hàng ngày. Bên đèn một bóng, tác giả viết cho những người khác
thì đúng hơn.
Khi viết cuốn "Người Xưa"
chắc cụ ngẫm nghĩ nhiều về câu của Khổng Tử trong sách Luận Ngữ : "Ôn cố
nhi tri tân".
Nhắc lại chuyện cũ để biết những
chuyện mới. Chuyện cũ không phải là những chuyện không còn giá trị nữa, chỉ
đáng quăng đi, bỏ đi, mà trái lại vẫn còn nguyên giá trị tuy đã cũ, nhưng những
chuyện đó vẫn còn có thể cho chúng ta những bài học quí giá về kinh nghiệm, về
cách ứng xử của người xưa mà trong rất nhiều trường hợp, người viết, cụ Khải,
muốn truyền lại những chuyện ấy lại cho các thế hệ không còn có được khả năng
đọc trực tiếp từ nguyên bản, đó là chưa nói những chuyện ấy lại rải rác trong
rất nhiều cổ thư mà không bao nhiêu người may mắn có được trong tay.
Tác giả chắc chắn phải là người đã
hiếm hoi khó kiếm được (những người thông thạo chữ Hán) khi bắt đầu sự nghiệp
tác thuật của cụ. Đó là đầu thập niên 40 khi cụ cho xuất bản ba tác phẩm
"Những Người Đi Ngược Dòng" (1941), "Lã Thị Xuân Thu"
(1942), "Phương Pháp Học Chữ Hán" (1943). Tất cả nay đã đều tuyệt
bản.
Cuốn "Người Xưa" là một
tác phẩm gồm một số được xếp vào loại bình dịch. Người viết đem những câu
truyện cổ của Trung Hoa ra dịch sang Việt ngữ rồi bàn thêm cho những câu truyện
ấy. Một số bài khác là những bài khảo luận. Ngoại trừ một bài đưa ra một cái
nhìn, một cách phê phán mới về một nhân vật trong Kiều của Nguyễn Du, còn tất
cả những bài mà tác giả Trần Đình Khải đều lấy từ những túi khôn của Trung Hoa.
Tác giả sưu tầm một số truyện của Tư
Mã Thiên, Chiến Quốc Sách, Tả Khâu Văn, Đông Lai Bác Nghị tả truyện...
Tất cả đều được chú thích khá rõ.
Phần bình luận gần như tất cả đều là của Trần Đình Khải. Thêm vào đó là vài ba
bài bình luận của Đông Lai Tiên Sinh cũng được dịch và chú thích kỹ.
Trong Thiên 7, thiên "Thuật
Nhi" của "Luận Ngữ", Khổng Tử nói với học trò rằng ngài chỉ làm
công việc kể lại những điều đạo lý mà ngài nghe được rồi truyền lại cho các môn
sinh chứ ngài thì không sáng tác ra điều gì cả (thuật nhi bất tác). Những điều
mà ngài dậy cho học trò, theo ngài, đều là những điều người xưa để lại. Câu nói
của ngài vừa đúng như thuyết chính danh mà ngài xướng xuất, lại vừa khiêm tốn.
Thế nên chắc cũng sẽ có người không hoàn toàn đồng ý với hai chữ "tác
giả" mà tôi (có một chút ngại ngần) đặt trước tên của cụ Khải. Rõ ràng là
cụ không sáng tác. Cụ chỉ đem những truyện cũ dịch từ nguyên bản sang tiếng
Việt và đưa thêm vào những lời bình của cụ. Đó là những đóng góp của cụ. Nhưng
chính vì những đóng góp đó, phần bình chú của cụ, mà tôi thấy không cần phải
ngại ngần khi coi cụ là tác giả của cuốn "Người Xưa" mà tôi đang có
trong tay.
Cuốn sách mở ra, đưa người đọc vào
những không gian tưởng như đã hoàn toàn biến mất và không bao giờ còn nữa, thứ
không gian như khi đọc "Vang Bóng Một Thời" của Nguyễn Tuân, khi đọc
"Cổ Học Tinh Hoa" của Nguyễn Văn Ngọc, khi đọc "Thuật Xử Thế Của
Người Đời Xưa" của Nguyễn Duy Cần...
Mỗi truyện là mỗi kinh nghiệm của
người xưa được tác giả kéo lại gần hơn cho người đọc. Những cách ứng xử đang
càng ngày càng ít gặp trong thế giới đang trải qua những đổi thay đầy những
biến động của ngày nay. Những cách ứng xử ấy có thể không còn thích hợp cho thế
giới hiện đại nữa nhưng chúng lại mở ra cho thấy các vấn đề của xã hội và lịch
sử, đạo đức và triết lý được người xưa giải quyết như thế nào. Ôn lại chuyện cũ
cũng là cách để biết những chuyện mới. Những chuyện trong "Cổ Học Tinh
Hoa" cũng đi kèm những lời bình nhưng không chi tiết bằng những lời bình
của "Người Xưa". Phần bình dịch có 20 bài; phần khảo luận có 4 bài.
Phần lời bình có một vài trường hợp còn dài hơn cả chính truyện vì thế, lời
bình đào được sâu hơn so với phần bình của "Cổ Học Tinh Hoa". Đây là
một cuốn sách nên đọc một cách từ từ cho đủ thời gian ngấm như lời khuyên của
Nguyễn Hiến Lê khi đọc những loại sách như cuốn "Người Xưa".
Tôi nghĩ cuốn sách tuyệt bản này cần
phải được in lại để những điều tác giả viết xuống truyền đạt lại cho hậu thế
không còn ngủ yên trong những trang giấy cũ đang sắp sửa mục nát theo thời
gian.
"Di tử kim mãn doanh bất như
giáo nhất kinh": để lại cho con một thùng đầy vàng không bằng dậy cho con
một cuốn sách.
Xin mạn phép sửa một chữ để thành
"di tử kim mãn doanh bất như "trứ" nhất kinh" nghĩa là để
lại cho con một thùng vàng không bằng viết một cuốn sách để lại cho con.
Mong cuốn sách của cụ sớm được gia
đình cho in lại ở nước Mỹ.
Bùi Bảo Trúc
