|
Bản nhạc “Thu Ca” của Phạm Mạnh Cương (Hình: T.Vấn và
Bạn Hữu) |
Hoàng Ngọc-Tuấn, một nhạc sĩ và là một nhà nghiên cứu âm nhạc, gọi những ca khúc là “nhạc phổ thông” (popular music) và ông nhận xét: “So với thế kỷ 19, thế kỷ 20 đã đem đến cho chúng ta hình thức ca khúc phổ thông như một môi trường thuận lợi để diễn tả và truyền đạt những giá trị tinh thần và văn hóa.” Nhạc phổ thông “là một thứ nhật ký tập thể ghi lại mọi góc độ tâm tình và ý nghĩ của người Việt Nam đối với nhau và đối với lịch sử,” theo ông. Nếu những câu ca dao, nhờ vần điệu, dễ dàng đi vào tâm hồn con người (hò ru em chẳng hạn) thì các ca khúc, nhờ các giai điệu đơn giản được lập đi lập lại, nên lời đi kèm theo trở thành sinh động, cũng dễ dàng thấm vào tâm cảm của người nghe. Những câu văn nghe trúc trắc hay những câu thơ bóng bẩy, khi trở thành “lời nhạc” (lời kèm theo nốt nhạc), bỗng trở thành trơn tru, dễ hát, dễ nghe và dễ hiểu. Khi hò, người ta cần những câu có vần có điệu; nhưng khi hát, có vần thì tốt, không vần cũng chẳng sao. Các giai điệu trầm bổng của nhạc đã chuyển văn, thậm chí chuyển những câu nói, thành “vần”. Nhạc “sang hóa” lời, đưa lời thâm nhập sâu vào cảm xúc trong lúc đó, lời “hiện thực hóa” thế giới mơ hồ của âm thanh, đưa nó thể nhập vào cuộc sống.
(Cũng xin thưa, để tránh hiểu lầm, những phân tích trong bài
này chỉ tập trung vào lời ca chứ không dính líu gì đến nhạc lý.)
Nhạc thu
Gọi là“nhạc thu”, vì tựa đề các bản nhạc có chữ “thu”. Xin tạm
kể ra đây một số: Giọt Mưa Thu, Thu Quyến Rũ, Buồn Tàn Thu, Thu Cô Liêu, Mùa
Thu Paris, Mùa Thu Chết, Nước Mắt Mùa Thu, Tình Ca Mùa Thu, Tình Thu, Mùa Thu
Lá Bay, MùaThu Cho Em, Mùa Thu Ru Em, Thu Tím Lá Vàng, Nhìn Những Mùa Thu Đi,
Thu Ca, Thu Hát Cho Người, Thu Vàng, Trưng Vương Khung Của Mùa Thu, Mùa Thu Mây
Ngàn, Thu Sài Gòn, Thu Trong Mắt Em, Mùa Thu Không Trở Lại, Anh Đã Quên Mùa
Thu, Mùa Thu Về Chưa Em Nhỉ, Mùa Thu Không Em, Sương Thu, Mùa Thu Trong Mưa,
Mùa Thu Đông Kinh, Hà Nội Mùa Thu, Mua Thu Yêu Đương, vân vân.
Cũng gọi là “nhạc thu” những bản nhạc có nội dung mô tả mùa
thu: Gửi Gió Cho Mây Ngàn Bay, Con Thuyền Không Bến, Chiếc Lá Cuối Cùng, Bên Cầu
Biên Giới, Mộng Du, Chiều Nay Không Có Em, Tình Yêu Như Chiếc Lá, Tình Là Hư
Không…
Giống các nhà thơ, mùa xuân và mùa thu là hai mùa gợi cảm hứng
nhiều nhất cho các nhạc sĩ. Trong kho tàng âm nhạc của Việt Nam, các bản nhạc
xuân và nhạc thu chiếm một số lượng khá lớn. Cả hai loại đều là tâm sự của con
người trước những thay đổi kỳ diệu của thiên nhiên. Nếu nhạc xuân chứa đựng những
giai điệu vui tươi, sôi nổi, rộn ràng đi kèm theo những lời ca đẹp, lạc quan
thì nhạc thu lại là nhạc của nỗi buồn, của bâng khuâng, ray rứt, của nhớ nhung
tiếc nuối, của lãng đãng mơ mòng. So ra thì nhạc thu nhiều màu sắc, nhiều mùi vị,
nhiều cảm xúc, tóm lại, đa dạng hơn nhạc xuân. Trong nhạc xuân, “hoa” chiếm vị
trí hàng đầu, thì trong nhạc thu, “lá” đóng vai trò chính. Nhưng không chỉ
“hoa” và “lá”! Nhạc xuân còn có mặt trời, nắng mới, chim chóc…và nhạc
thu có mưa, mây, gió, sương… Thử liệt kê một số hình ảnh mùa thu xuất
hiện trong lời ca của các ca khúc mùa thu:
Lá:
Đêm mùa thu chết/nghe mùa đang rớt rơi theo lá vàng (…)
Lá xanh rơi rụng buồn chi lá vàng (VCao)
Tuổi xanh như lá thu rụng cuối mùa (PDuy)
Lá vàng, từng cánh rơi từng cánh (ĐChuẩn)
Anh có nghe mùa thu mưa giăng lá đổ (NTMiên)
Và lá rụng ngoài song/Nghe tên mình vào quên lãng (TCSơn)
Mùa thu vàng tới là mùa lá vàng rơi/Và lá vàng rơi khi
tình thu vừa khơi (CTiến)
Mùa thu đã qua một lần/Chợt nghe bâng khuâng lá rơi đầy
sân(NLộc)
Lá rơi chiều thu gieo nhiều thương nhớ (…) Lá thu vàng
rơi mang tình yêu tới (Vân Tùng)
Mây:
Mây hắt hiu ngừng trôi (ĐTPhong)
Mây tím giăng sầu đó đây (PMCương)
Mây bay về đâu cuốn trời (ĐChuẩn)
Gió:
Gió ngừng đi/Mưa buồn chi (…)Đêm nay thu sang cùng heo
may (ĐTPhong)
Hôm mùa thu gió hát bài ca cũ/Mùa thu bay lá vàng (ĐHuy)
Tình xưa còn đó xa xôi lòng/Nhờ bóng chim uyên nhờ gió
đưa duyên/Chim với gió bay về /chàng quên hết lời thề (VCao)
Hà Nội mùa thu Hà Nội gió (TCSơn)
Mưa:
Ngoài hiên giọt mưa thu thánh thót rơi (…) mưa còn rơi
(…) mưa giăng mù lê thê (ĐTPhong)
Mưa rơi làm rụng lá vàng (ĐChuẩn)
Vào tiếng mưa rơi êm đềm/Trời còn mưa ướt thêm (TSa)
Sương:
Đêm nay sương lam mờ chân mây (ĐTPhong)
Lạnh lùng sương rơi heo may (PMCương)
Sương thu xuống rồi (…) Sương thu trắng ngần (…) Mơ hồ
sương xuống rồi (VPhụng)
Đêm cuối thu trăng lạnh mờ sương (PQuang)
Nắng:
Chiều nay tôi thấy em gọi nắng gió lên (Phan Bá
Chúc)
Em hỏi anh mùa thu Sàigòn/Nắng còn vương vương trên hàng
phố vắng (NTMiên)
Lá thu nhẹ rơi rơi/Nắng thu vàng phai phai (TVũ)
Tình thu là tình buồn
Lá, mây, gió, sương, mưa, nắng, tất cả tổng hợp
lại để tạo thành một mùa (đáng được gọi là) đẹp nhất trong năm. Một trong những
bài nhạc thu lâu đời nhất của âm nhạc Việt Nam, “Thu Quyến Rũ” của Đoàn Chuẩn-Từ
Linh, mô tả mùa thu, trước hết, bằng những đường nét rất tươi vui: nào là đàn
bướm, bông hồng, trời đất xanh lơ, nào là chốn thiên thai, cánh chim…. Nhưng,
đoạn dạo đầu lạc quan đó chỉ để đi đến một kết thúc buồn: mơ bóng một người mà
hóa ra “người mơ không đến bao giờ.” Thì ra, thu đẹp và quyến
rũ chỉ vì mùa thu mà mùa tình. Nội dung chủ yếu của tất cả nhạc thu là tình
yêu. Chẳng thế mà, nhạc thu là bao giờ cũng là “tình khúc mùa thu”.
Lá rơi bên thềm gợi nhớ thương/Tìm trong lá thu vàng trên
lối đi về dĩ vãng (LTNguyễn-NHiền)
Đấy: lạnh lùng, ngơ ngác, giăng sầu, nhớ thương, thu vàng,
dĩ vãng…! Cảnh buồn, lòng cũng buồn. Nghe lướt qua hàng chục bản nhạc thu,
không có lời nhạc nào nói đến hạnh phúc, tương lai, hân hoan, mừng vui. Chỉ
toàn là tàn tạ, héo hon, buồn chán. Mùa thu đẹp và…(tinh) quái (ác): hễ dính đến
mùa thu là dính líu đến nhớ tiếc, xa cách, chia lìa:
Thu nay vì đâu tiếc nhiều/Thu nay vì đâu nhớ nhiều (ĐChuẩn-TLinh)
Chiều tàn mưa thu lạnh buốt tim tôi/xót xa duyên tình hai
lối (Vân Tùng)
Chiều vào thu tiễn em sầu lạnh giá/Lá trên cành từng chiếc
cuốn bay xa (TKhanh)
Em ra đi mùa thu, mùa thu không trở lại
Em ra đi mùa thu, sương mờ giăng âm u (PTCầu)
Không những thế, thu là mùa của nước mắt: khóc! Vũ Đức Sao
Biển ngồi khóc mùi mẫn một mình giữa núi đồi:
Ta vẫn chờ em trên bao la đồi nương,
Trong mênh mông chiều sương
Giữa thu vàng, bên đồi sim trái chín
Một mình ta ngồi khóc tuổi thơ bay.
Phạm Duy thê thiết hơn: khóc trong nghĩa trang
Nước mắt mùa thu khóc ai trong chiều/Mùa thu trút lá
nghĩa trang đìu hiu.
Không biết khóc ở đâu, nhưng nước mắt mùa thu trong Ngô Thụy
Miên dạt dào hơn và…mau hơn:
Chiều thu nhẹ lướt hồn mang mang sầu
Dạt dào lệ mãi tuôn mau
Người xưa thôi khuất xa
Thu về mang giá băng, buồn trôi ngàn năm.
Nghe một số nhạc thu
Trong một ca khúc hay, nhạc và lời phải hòa quyện với nhau,
nâng đỡ lẫn nhau. Dẫu vậy, có một số bản nhạc, giai điệu thì hay nhưng bị những
lời ca sáo rỗng, lập đi lập lại, hoặc chữ nghĩa thiếu “chăm sóc” làm hỏng. Với
tôi, có một số ca khúc nổi tiếng, giai điệu thì rất “sang” nhưng “lời nhạc” kèm
theo có đoạn nghe “ngây ngô” đến độ khiến tôi phải bị chững lại. Quả là “lời”
đã hại “nhạc”, thật đáng tiếc! Ngược lại, cũng có một số bản nhạc chỉ có vài
giai điệu nghe rất bình thường gồm một vài hợp âm “tiêu chuẩn” nhưng lời ca
hayđã làm giai điệu nghe “sang” ra. Trịnh Công Sơn chẳng hạn. Xin được nhắc lại
một ý kiến của tôi trong một bài viết trước đây bàn về lời ca trong nhạc Phạm
Duy và Trịnh Công Sơn: “ …ca từ của Phạm Duy và Trịnh Công Sơn có thể
tách riêng khỏi nhạc, tự tồn tại một mình. Ngoài giá trị về "lời nhạc"
(lời để hát), chúng có thể được nghiên cứu như những văn bản về mặt văn học.
Nghĩa là, chúng ta vẫn có thể nghiên cứu chúng một cách riêng biệt mà không cần
lưu tâm đến nhạc. Do vậy mà hầu hết những số báo đặc biệt hoặc những bài viết về
Phạm Duy và Trịnh Công Sơn, ngoài một số đánh giá thuần túy về phương diện âm
nhạc, đều được viết dưới dạng phê bình hay nhận định văn học.”
Âm thanh cần ngôn ngữ. Một ca khúc hay đòi hỏi một sự cộng
hưởng tích cực giữa nhạc và lời. Sang, sến, dở, hay…từ đó mà ra.
 |
|
Đặng Thế Phong (1918-1042) (Hình: vi.vikipedia) |
Dâng buồn trong ánh sao
Diễn tả một đêm thu khuya trăng sáng trong vườn thật hết ý:
trăng rãi, hoa im, mắt buồn.
Miền xa lời gió vang thông ngàn
Ngôn ngữ lạ và chính xác: hơi thu, cành mơ say, miền xa lời
gió…
Phải có một tâm hồn mẫn cảm với thơ và văn mới tả được
“trăng”, “mưa” và “gió” thu một cách sinh động như thế. Hình ảnh chọn lọc mà chữ
nghĩa cũng chọn lọc.
Trong lúc đó, ở mấy bản nhạc thu của Đoàn Chuẩn-Từ
Linh, “Gửi Gió Cho Mây Ngàn Bay” và “Thu Quyến Rũ”, lời ca
không trau chuốt bằng; nói chung, chúng đơn giản, nhẹ nhàng, chân thành, nghe
như những lời tâm sự đời thường. Nhưng khi hát lên, ta cảm thấy những cái “đời
thường” đó bỗng “sang” hẳn ra.Theo tôi, có thể nói, các giai điệu của các bài
hát đã nâng những lời ca này lên thật cao, cao hơn hẳn những gì chúng muốn diễn
tả:
Người mơ không đến bao giờ.(Thu Quyến Rũ)
Riêng tôi, mỗi lần hát lên những câu như “nhưng thôi tiếc mà
chi, chim rồi bay anh rồi đi” hay “người mơ không đến bao giờ”, tôi có cảm giác
như được bay ra khỏi thế giới ngôn ngữ bình thường. Nỗi buồn chúng gợi ra nghe
như đậm đà và da diết thêm.
*
Trịnh Công Sơn, qua hai bài “Đoản Khúc Thu Hà
Nội” và “Nhớ Mùa Thu Hà Nội”, cũng đưa ra những hình ảnh
chỉ Hà Nội mới có:
Cây cơm nguội vàng,
Cây bàng lá đỏ
Phố xưa nhà cổ, mái ngói thâm sâu…
(…) Mùa hoa sữa về thơm từng ngọn gió
Mùa cốm xanh về, thơm bàn tay nhỏ
Thì ra là thế! Cây bàng, cây cơm nguội, phố xưa, mùa cốm…Giữa
những thứ đó, lá, nắng, mưa Hà Nội đâm ra cũng có khác mà chỉ Trịnh Công Sơn mới
nhìn ra chăng?
Xôn xao con đường xôn xao lá
Nhòe phố mong manh nhòe phố mưa
Chợt nắng long lanh chợt nắng thưa.
Đọc những câu như thế này, tự chúng, dường như đã có giai điệu.
Thêm giai điệu vào, ngôn ngữ càng được sức vẫy vùng.
Thêm một nét Hà Nội nữa: “hoa sữa”. Theo một bài báo được
đăng tải trên nhiều trang mạng, thì “Mùa hoa của nó thực sự bắt đầu từ
cuối tháng 9 và kéo dài đến khoảng đầu tháng 12 Dương lịch. Thường thì càng về
cuối vụ, hương hoa sữa càng đậm hơn. Và đặc biệt về đêm, nhiệt tích tụ của một
ngày càng kích thích hoa sữa nở rộ. Từng cây đơm hoa trắng thành cụm xum xuê,
gió heo may đẩy hương hoa bay xa.”
Tuy nhiên, “Mùi hương ngào ngạt của nó tạo cảm giác
đau đầu, khó chịu.” Nó tỏa hương ngào ngạt về đêm đến nỗi “dân
tình khốn khổ tìm đủ cách xoay sở.” Thì ra, trong cái đẹp, cái thú
cũng chứa đựng điều không thú. Tuy nhiên, với nhạc thu, hoa sữa vẫn là thành tố
đáng yêu của mùa thu Hà Nội. Thì làm sao khác được.
 |
|
Thái Thanh và Trần Quang Lộc (1949-2020)(Hình: Facebook Trần
Quang Lộc) |
Ngoài ra,
có một ca khúc rất hay cả giai điệu lẫn lời ca: “Có Phải Em Mùa
Thu Hà Nội” của Trần Quang Lộc. Tuy nhiên, khác với mấy ca
khúc trên, tất cả mùa thu diễn tả ở đây chỉ bao gồm trong hai chữ “mùa thu Hà Nội”
mà không kèm theo một hình ảnh cụ thể nào. Chẳng hoa sữa, cây bàng, lá vàng,
hàng me, hồ Tây… Mùa thu Hà Nội chỉ là nỗi nhớ, là lòng mong ước, là nỗi
khát khao được đến Hà Nội. Chỉ vì người viết lời, Tô Như
Châu và người viết nhạc, Trần Quang Lộc, cả hai đều chưa hề
đặt chân tới Hà Nội bao giờ. Ấy thế mà ca khúc này lại được khán giả lẫn giới
chuyên môn và cả chính người Hà Nội cho là “thấm đẫm chất Hà Nội”.
Cũng là điều lạ lùng!
Tháng tám mùa thu lá rơi [khởi] vàng chưa nhỉ
Từ độ người đi thương nhớ âm thầm
Có phải em là mùa thu Hà Nội
Tuổi phong sương ta cũng gắng đi tìm
Câu đầu tiên trong bốn câu trên: lá “rơi” vàng hay “khởi”
vàng? Tìm trong Internet, có nơi thì ghi là “rơi”, có nơi thì ghi là “khởi”. Hầu
hết các ca sĩ đều hát “lá rơi vàng”, chỉ có Hồng Nhung là hát “lá khởi vàng”.
Nguyên văn bài thơ ghi là “khởi vàng”. “Khởi vàng” thì có nghĩa hơn và lạ hơn
là “rơi vàng”. Lá khởỉ vàng chưa nhỉ = lá đã bắt đầu trở màu vàng chưa.
*
Đã tháng 12 rồi, trời vào cuối thu. Cuối thu hay đầu thu thì
cũng là thu.
Mời tất cả quý độc giả tìm thưởng thức một số nhạc thu yêu
thích trước khi mùa đông đến.
Trần Doãn Nho
(12/2020)
__________________________________
(*) Ghi chú: Bài viết này đã được đi hai kỳ trên nhật báo
Người Việt-California vào các ngày 25/11/20 và 9/12/20 được nhuận sắc lại đôi
chút.
CHÚ THÍCH :
1 Xem ở:Tiền Vệ:
http://www.tienve.org/home/music/viewMusic.do?action=viewArtwork&artworkId=2235
2 Tình hiện thực trong ca từ của Phạm Duy.
Xem:
http://talawas.org/talaDB/showFile.php?res=1266&rb=0206
http://gaga1938.blogspot.com/2017/11/huong-hoa-sua-gan-voi-mua-thu-ha-noi.html
4 Một chút cóp nhặt về "Có phải em mùa thu Hà Nội",
xem:
https://hopamviet.vn/info/related/47/mot-chut-cop-nhat-ve-co-phai-em-mua-thu-ha-noi.html
