Mẹ tôi nể phục mấy cô gái Hà Nội lắm. Dưới con mắt của người
nhà quê ra Hà Nội làm việc vặt, bà thấy các thiếu nữ nơi đây ứng xử khôn khéo,
nói năng lễ độ, và khuôn phép lắm. Đó là chưa kể thêu thùa may vá, nữ công gia
chánh… Nói chung là đảm. Mỗi khi thấy mấy cô Sài Gòn tân thời quá, tự nhiên
quá, bà lại chép miệng, con gái Hà Nội đâu có thế. Bà nói riết, nói riết…, khiến
tôi ngờ… bà muốn thằng con của bà nên đi tìm một thiếu nữ Hà Nội.
Nhưng thế giới của tôi lại khác. Tôi sinh ra ở Sài Gòn, lớn lên ở Sài Gòn, bạn bè Sài Gòn... Trong đầu tôi, nếu có, cũng chỉ nên là con gái Sài Gòn cho hợp… thủy thổ.
Mà con gái Bắc (di cư 54) hồi đó gớm lắm, vờn qua vờn lại,
làm duyên, đá lông nheo, õng ẹo... làm điêu đứng con trai Nam Kỳ đến là khổ.
Một thanh niên xứ Biên Hòa đã phải cay đắng thế này:
Em nhớ giữ tính tình con gái Bắc
Nhớ điêu ngoa nhưng giả bộ ngoan hiền
Nhớ khiêm nhường nhưng thâm ý khoe khoang
Nhớ duyên dáng ngây thơ mà xảo quyệt…(*)
Tôi không có ý kiến gì về bài thơ trên, mà cũng chẳng dại gì
có ý kiến. Mấy bà mấy cô Bắc Kỳ đọc mà có nổi cơn tam bành rủa xả, thì chắc
cũng chỉ mình rủa mình nghe thôi, chứ tác giả, nhà thơ Nguyễn Tất Nhiên chết rồi,
chết trong một chiếc xe hơi cũ kỹ ở sân chùa bên California.
Dù sao cũng nên đọc tiếp thêm vài câu nữa mới thấy "cảm
thương" cho tác giả:
… Ta vẫn nhớ dặn dò lòng tha thiết
Nên vội vàng tin tưởng chuyện vu vơ
Nên yêu đương bằng gương mặt khờ khờ
Dĩ nhiên, mẹ tôi không thể phát hiện cái trò đánh lận rẻ tiền
của thằng con, tỉnh bơ xem tất cả các cô Bắc Kỳ đều là các cô Hà Nội.
Thực ra trong đầu tôi cũng có một chút gì đó mơ hồ về con
gái Hà Nội. Biết tả thế nào nhỉ! Có thể là hình ảnh dịu dàng đằm thắm của cô
Liên trong Gánh hàng hoa, hay thiếu nữ tân thời một cách bảo thủ,
không sao thoát ra khỏi vòng lễ giáo của cô Loan trong Đoạn tuyệt,
hay nỗi cô đơn của Loan khi thả bộ trên bờ đê Yên Phụ mà tôi cảm được … Đại loại
là tôi đã nhìn thiếu nữ Hà Nội qua lăng kính của những tiểu thuyết trong Tự Lực
Văn Đoàn được học thời trung học…
Cũng chẳng dừng ở đấy đâu. Khi đọc Tuấn, chàng trai
nước Việt, một loại tiểu thuyết hồi ký của Nguyễn Vỹ, tôi biết thêm rằng,
các cô nữ sinh Hà Nội cũng lãng mạn ra rít. Họ kín đáo lập ra hội Ái
Tino. Tino Rossi là ca sĩ người Pháp lừng danh thuở đó, thần tượng của vô số
thiếu nữ, chẳng riêng gì thiếu nữ Hà thành. Cái "hội" kín đáo, chỉ
lèo tèo dăm ba cô thế thôi, nhanh chóng tan hàng, rồi mạnh ai người nấy tam
tòng tứ đức, xuất giá tòng phu, công dung ngôn hạnh… Cái "lãng mạn
tân thời" chỉ là đóm lửa; họ nhanh chóng quay lại với sự thanh lịch, nề nếp
theo giáo dục của gia đình.
Năm 1980, lần đầu tiên tôi ra Hà Nội công tác. Anh bạn đồng
nghiệp trạc tuổi, tốt nghiệp từ Đông Đức, chở tôi trên chiếc Simson lòng vòng
Hà Nội. Nơi đầu tiên tôi muốn ghé thăm là phố Khâm Thiên. Anh bạn tròn xoe mắt, Làm
gì còn hố bom mà ghé thăm. Tôi chợt hiểu vì sao anh ngạc nhiên, nhưng không
thể giải thích. Môi trường giáo dục trong Nam ngoài Bắc khác nhau.
Cái máu phóng đãng đã dẫn tôi đến phố Khâm Thiên, chứ không
phải bom rơi đạn lạc ở đó. Đến, dù chỉ để nhìn vài căn nhà xiêu vẹo, cũng thỏa
đôi chút tò mò về một thời vang bóng. Phong lưu tài tử giai nhân, đúng, nhưng
không phải cách phong lưu của Vân Hạc trong Lều chõng của Ngô
Tất Tố.
Anh chàng Vân Hạc khi chờ kết quả thi, ra vào chốn ả đào để
vui say bè bạn, để trấn an nhau, để bốc nhau, để chờ ngày bảng vàng ghi
tên...
Tôi nhớ kiểu cách phong lưu của Cao Bá Quát, một tay chơi thứ
thiệt, khi làm sơ khảo trường thi, tiếc bài thi hay mà phạm húy, đã dùng muội
đèn để sửa. Việc lộ, bị kết án giảo giam hậu, ông phải đi dương trình hiệu lực,
nghĩa là làm phục dịch cho phái đoàn đi công cán nước ngoài. Con người tài hoa
này, mang theo nỗi cô đơn đến phố ả đào giải sầu bên chén rượu, làm vài bài hát
nói, đào nương hát, mình gõ nhịp…
Giai nhân nan tái đắc
Trót yêu hoa nên dan díu với tình
Mái tây hiên nguyệt gác chênh chênh
Đôi co với nhau mà cả hai vẫn một mực xưng hô… đồng chí. Tôi
phì cười. Hà Nội có những điều không nằm trong trí tưởng tượng của một người
Sài Gòn, lần đầu ra Hà Nội như tôi.
Bây giờ, Hà Nội khác xa rồi. Hà Nội nhiều nhà cao tầng, cầu
vượt. Hà Nội nhiều xe hơi hơn. Hà Nội giàu hơn.
Hà Nội không còn những cảnh cãi tay đôi với cảnh sát buồn cười
như thế nữa. Hà Nội văn minh hơn, nhưng có thể họ phải cãi tay đôi với chính
mình, khi mà còn những cảnh thanh niên thiếu nữ à la mode hái
hoa, giẫm hoa, bẻ cành để chụp ảnh, hay gào thét tung hô thần tượng minh tinh
Hàn Quốc. Đó là chưa kể "bún mắng cháo chửi", rải rác vẫn còn đâu
đó... Thương hiệu chăng? Tôi chịu! Ăn ngon mà nghe chửi, thôi thà ăn độn dễ nuốt
hơn.
Tôi hiểu ra, dân trí thức Hà Nội xưa có kiểu chơi "chẳng
giống ai" (lúc này). Họ kín đáo giúp đỡ nhau trong những tình huống khắc
nghiệt. Trong họ dường như chất nhân và lòng tự trọng được rèn
luyện qua giáo dục, giấy rách phải giữ lấy lề, mực đen và bão tố không thể vấy
bẩn hay phá sập. Những năm sau 75, trong Sài Gòn tôi cũng thấy vài trường hợp
như thế.
Bà bạn (già) này, về chuyên môn, thì kiến thức mênh mông chứ
chẳng vừa. Ăn nói nhẹ nhàng, nhưng quyết liệt khi cần. Vậy mà cư xử thì cứ dạ
dạ, cám ơn... Bà nói chuyện với tôi cũng thế, cũng dạ dạ, cám ơn... Tôi cười, Sao
chị khách sáo thế - Không phải đâu, tôi được giáo dục trong
nhà từ nhỏ như thế. Các anh chị em tôi cũng đều như vậy chứ chẳng riêng tôi. Hồi
đi học, chỉ vì dạ, cám ơn... mà chúng tôi có khi bị phê bình là tiểu
tư sản. Ông bà cụ dạy con nghiêm khắc lắm. Tôi là con gái, đi học về là phải tập
tành bếp núc, ăn quả chuối là phải bẻ đôi. Ở trường là chuyện khác, còn về nhà
là đâu ra đó, vào khuôn phép.
Tôi cũng nhận ra sự "khách sáo chân thành" của bà,
chứ không phải khách sáo đãi bôi.
Dạo sau này, vì công việc, tôi thường ra Hà Nội. Đi ăn hàng
với bè bạn ở đó thì không sao, nhưng hễ đi một mình là bị chặt (giá), dù chỉ là
chai nước tinh khiết, mười ngàn đồng ở quán ven đường phố cổ. Bị chặt riết
thành quen. Tôi nhủ thầm, lần nào ra Hà Nội mà không bị chặt, coi như trúng số.
Dù tôi cũng có vài người bạn thân ở Hà Nội, nhưng giữa tôi
và Hà Nội, dường như vẫn còn khoảng cách nào đó. Tôi đến Hà Nội như một kẻ xa lạ,
đến như "đi nước ngoài" không cần visa.
Sài Gòn dễ hội nhập. Cứ ở Sài Gòn là thành người Sài Gòn.
Chưa thấy mình là người Sài Gòn, ở lâu thêm chút nữa cũng biến thành người Sài
Gòn. Sài Gòn đồng hóa con người nhanh lắm.
Nhưng Hà Nội có lẽ khác, người ta đồng hóa Hà Nội như vũ bão,
đồng hóa cạnh tranh từ nhiều nguồn khác nhau để tạo ra một văn hóa Hà thành hiện
đại khó mô tả. Còn người Hà Nội (thứ thiệt) đành phải co cụm, khép kín và giáo
dục con cái theo cách riêng của họ để bảo tồn… di sản. Giáo dục từ gia đình mới
tạo ra gốc rễ, chứ không phải là quy tắc ứng xử, hay giàu sang, quyền thế.
Hà Nội nhiều hồ. Hà Nội đẹp vì hồ vào những buổi sáng thật sớm,
khi trời còn nhá nhem. Sáng lên, Hà Nội biến mất. Con gái Hà Nội (xưa) chắc
cũng thế. Cuộc đời dâu bể đã làm họ biến mất, nhưng thực ra cũng chỉ lẩn quất,
âm thầm đâu đó thôi.
Năm ngoái, đi ngang qua ngõ nhỏ trong khu phố cổ, tôi ghé tiệm
tạp hóa mua chai nước lạnh. Bà bán hàng, dễ cũng gần bảy mươi, đưa chai nước: Thưa,
của ông đây, giá năm nghìn. Cám ơn ông. Tai tôi lùng bùng. Trong tiềm
thức có cái gì nghe quen quen, đọc đâu đó rồi. Đã dợm chân đi, nhưng phải quay
lại: Thưa bà, bà là người Hà Nội? - Vâng ạ, nhà
tôi ở ngõ này đã ba đời rồi, từ thời ông nội tôi ra làm quan ở đây.
Vũ Thế Thành
