Ai về thăm nón làng Chuông,
Ra đi bịn rịn, nhớ thương nụ cười,
Nón tinh xảo, người tuyệt vời,
Thẳm sâu đáy mắt rạng ngời Thanh Oai,
Nón làng Chuông đã tạo cảm xúc không nhỏ khi tôi đặt chân đến đâỵ Một phần
là khung cảnh hữu tình của một vùng quê Bắc Bộ, phần khác do người làm nón quá
dễ thương, từ cử chỉ, ánh mắt, nụ cười và cách họ trò chuyện với nhau. Họ ân
cần với khách lạ, nhiệt tình hướng dẫn cho du khách biết được các công đoạn làm
nên chiếc nón. Sự tỉ mỉ, nhẫn nại khiến vẻ đẹp của họ càng đằm thắm hơn. Mỗi
khi tụ tập lại làm nón, họ như một gia đình lớn, người người rộn ràng cười nói,
ánh mắt trìu mến, nụ cười thân tình trong khi hai bàn tay thì nhanh nhẹn khâu
từng mũi kim tinh xảo trên khung nón và lá cọ, một kết hợp hài hòa giữa sự vững
vàng và mỏng manh để tạo ra sự che chở yêu thương đến với mọi miền. Những chiếc
nón trắng thơm được lần lượt tạo ra trong sự ấm áp của con người với con người,
trong chia sẻ yêu thương và ngọt ngào thắm đượm.
Làng Chuông thuộc tỉnh Hà Tây cũ, nay đã nhập về thành Hà Nội. Cái tên huyện
nghe thanh bình, giản dị lại tiềm ẩn nét uy phong mà lịch lãm: “Thanh Oai ”. Có
người còn tưởng tượng ra hình ảnh trai gái của huyện lỵ này rất có dũng khí,
oai vệ và đầy nhiệt huyết. Những điều đó có thể phần nào gắn liền với chiếc nón
khéo léo của làng Chuông. Bàn tay điêu luyện của các nghệ nhân đã tạo ra chiếc
nón lá với kích cỡ vừa phải, nhẹ nhàng, dễ thương, tưởng chừng như rất mỏng
manh nhưng có thể che nắng che mưa, cùng người ra chợ bán buôn, ra đồng cày
cấy. Chiếc nón còn tham dự trong các lễ hội truyền thống của các làng nghề, tạo
dịp cho các đôi thanh niên thiếu nữ họp mặt. Từ niềm vui trong công việc này,
họ còn chỉ bảo lẫn nhau để sáng tạo cho chiếc nón lá thêm hiện đại nhưng vẫn
giữ được vẻ đẹp truyền thống. Nón có thể được đem tặng bạn bè bốn phương, làm
cầu nối để kết bạn, kết duyên, và còn được mang ra dùng trong các điệu múa dân
gian.
Chiều về, những chiếc nón nhấp nhô trên con đường làng cùng những tà áo dài
trắng của các nữ sinh nhẹ nhàng tung bay trong gió tô điểm thêm nét tươi vui
trong trẻo nơi này. Với những bức tường rêu phủ, những tàng cây rợp bóng mát
cùng những ao làng lớn nhỏ xen lẫn, bức tranh nên thơ của làng Chuông lại càng
hữu tình với hình ảnh cô gái làng duyên dáng cầm chiếc nón lá che mặt giấu nét
thẹn thùng.
Gò Găng gió cát mệt nhoài
Nhớ tìm nón lá tặng người phương xa,
Thấm vào nỗi nhớ quê nhà,
Món quà tuy nhỏ, bao la nghĩa tình…
Tuy có rất nhiều nơi ở Việt Nam làm nón nhưng nón lá của Gò Găng, Bình Định
có ít nhiều khác biệt so với nón làng Chuông, có thể do đặc thù của vùng miền
nên cũng dễ nhận thấy. Nón Gò Găng xuất phát từ truyền thống dâng cho vua quan
nên những hoa văn trên nón cũng được đặc biệt chú trọng, ví dụ như trên chóp
nón sẽ có thêm các viền bạc chạm trổ những con vật trong truyền thuyết. Với
những viền bạc dày mỏng tùy theo từng thể loại và cũng tùy theo cách sáng tạo
của mỗi nhà, chiếc nón lá Bình Định không dừng lại ở sự giản dị thông thường mà
trở nên rất độc đáo. Những chiếc nón này xuất hiện ở các lễ hội của dân làng
nơi đây, và khách du lịch được thích thú thưởng lãm những kiểu nón gắn liền với
lịch sử thời vua Quang Trung, vị anh hùng xuất thân từ đất Bình Định đã thần
tốc kéo binh ra tận Thăng Long đánh đuổi quân Thanh xâm lược ra khỏi bờ cõi.
Tiết trời Bình Định vào mùa hè nóng gắt, Gò Găng cũng là nơi khô cằn nên
càng oi nồng nếu tới thăm vào mùa này. Nhưng khi bắt gặp những nụ cười toả nắng
của các em nhỏ ở đây thì mọi mệt nhọc dường như tan biến. Nhìn những bàn tay
đen đúa của những người làm nón với những nếp nhăn to nổi trội, những móng tay
dày cộm trên những ngón tay chai sạn mới thấu được công lao vất vả của người
làm nón, để lòng càng thêm trân quý chiếc nón đang cầm trên tay.
Nón lá thường được đan bằng các loại lá cây khác nhau như lá cọ, lá dừa, lá
hồ, lá du quy diệp chuyên dùng làm nón v.v. Các công đoạn chuẩn bị để làm nên
chiếc nón cũng đòi hỏi nhiều kinh nghiệm, từ việc chọn lá, chuốt tre làm vành,
đến việc lợp nón, chằm nón… đều làm bằng tay. Người nghệ nhân làm nón phải kiên
nhẫn, tinh tế để làm ra những chiếc nón đẹp từ đường kim mũi chỉ. Mỗi một chiếc
nón thường sẽ có quai đeo làm bằng vải mềm như tơ, lụa hoặc nhung. Những người
thổi được hồn vào nón, làm nên những chiếc nón đẹp tinh tế là những người thực
sự có đôi bàn tay khéo léo và một tâm hồn chan chứa tình yêu nghề. Ngoài việc
dùng cho người lao động, chiếc nón còn được các nữ sinh ngày xưa dùng để đi về
giữa hai mùa mưa nắng. Nón lá kết hợp với tà áo dài trắng thướt tha tạo nên vẻ
đẹp thanh tân duyên dáng, nét đan thanh như tranh Tố nữ đã làm mềm lòng bao
đấng tu mi nam tử.
Tuy sản phẩm của nón Gò Găng phong phú, đa dạng nhưng ưu tiên của họ vẫn là
chế tác những nón có hoa văn lịch sử, chủ yếu cho khách du lịch và lễ hội. Còn
những làng lân cận khác thì phần lớn làm nón thường, dùng cho việc đồng áng,
che nắng che mưa.
Gò Găng có những khu đồi đất khô, phủ lên trên là một lớp cát mỏng nên mỗi
khi gặp gió to thì bụi cát bay, những chiếc lá cọ đang phơi cũng bay theo. Lúc
đó người làm nón như đang chạy trận để gom những chiếc lá cọ lại, dáng vẻ vội
vã, bàn tay nhanh nhẹn cùng nét mặt lo âu của họ làm người nhìn không khỏi thấy
lòng nao nao.
Nghề làm nón chỉ đủ ăn, nếu không chăm làm thì cuộc sống sẽ khó khăn nên họ
thường phải ngày đêm làm lụng. Họ làm bất kể lúc nào, bất kỳ nơi đâu, cả khi ra
đồng chăn trâu họ cũng mang nón ra làm. Tuy cầu kỳ trong mỗi công đoạn nhưng
nếu khéo thu xếp thì họ vẫn có thể làm xen kẽ với việc nhà. Có lẽ nhờ thế nên ở
Bình Định có rất nhiều làng làm nón phát triển song song cùng với một số ngành
nghề khác. Lúc mệt mỏi, bị bệnh hay có việc bất chợt phải đi xa, họ có thể mang
cất rồi tiếp tục làm khi thuận tiện. Vậy nên, nghề nón chẳng sợ sự gấp rút về
thời gian. Nếu có đơn hàng nào cần gấp, họ mang chia đều cho các nơi để kịp
giao mà không phải chần chừ e ngại, bởi người làm nón ở đây đều ý thức được
việc đảm bảo phẩm chất để giữ uy tín cho làng nghề.
Người xứ Huế yêu thơ và nhạc lễ
Tà áo dài trong trắng nhẹ nhàng bay
Nón bài thơ e lệ nép trong tay
Thầm lặng bước những khi trời dịu nắng . . .
Nhà thơ Bích Lan từng viết những câu thơ đằm sâu về con người miền Hương Ngự
như ở trên. Đặc biệt ở Huế, chiếc nón bài thơ đã đi vào ca dao và nhạc họa để
thể hiện nét thanh lịch, thâm trầm sâu lắng. Người Huế đội nón là đội cả những
vần thơ trên đầu mà mơ mộng. Nón tình em đội trên đầu, chiếc nón là
món trang điểm nhuần nhị cho cô gái Huế.
Do nhu cầu cuộc sống của các vương triều nhà Nguyễn, nhiều làng nghề thủ
công nổi tiếng trên vùng đất Huế đã được hình thành, phát triển và tồn tại cho
đến tận ngày nay, trong đó có chiếc nón bài thơ. Đặc biệt chiếc nón Huế khi đưa
lên ánh sáng có thể thấy một bài thơ hay những hình ảnh hoa văn được tạo nên
khéo léo, bố cục cân đối hiện lên giữa hai lớp lá lợp nón. Ở đó, phong cảnh Huế
hòa quyện cùng những vần thơ tình tứ. Phải là một tâm hồn mẫn cảm với cái đẹp,
người thợ thủ công Huế mới tạo nên một tuyệt phẩm như thế. Nghề làm nón ở Huế
đã tồn tại và phát triển hàng trăm năm, qua nhiều làng nghề thủ công như Dạ Lê,
Phú Cam, Đốc Sơ, Triều Tây…Nón bài thơ có sức quyến rũ với những du khách mỗi
khi thăm Huế:
Ai ra xứ Huế mộng mơ
Mua về chiếc nón bài thơ làm quà
Người Huế đội nón lá không đơn thuần là che nắng che mưa mà còn mang bao
nhiêu tình tự trong đó. Cô gái Huế có khi đội nón trên đầu, có khi cầm nón
nghiêng nghiêng che nửa mặt như một cách làm duyên kín đáo. Hình ảnh đài các
duyên dáng của cô gái Huế thấp thoáng trong bài hát “Rất Huế” mang vẻ đẹp ngoan
hiền, đoan trang không nơi nào có được, “Gặp anh nón hỡi đừng nghiêng
xuống, cho anh xem mắt ngọc mày ngài…”
Nón lá còn là một phần không thể thiếu khi tôn vinh vẻ đẹp của người phụ nữ
Việt Nam. Tà áo dài, chiếc nón lá đã trở thành một hình ảnh chuẩn mực của người
phụ nữ vừa đẹp người vừa đẹp nết, nhẹ nhàng và trang nhã. Nếu tà áo dài tôn lên
vẻ đẹp thướt tha, duyên dáng, thùy mị, đoan trang của người con gái thì nón lá
lại làm cho vẻ đẹp ấy kín đáo, dịu dàng và đậm đà thêm. Nét riêng của chiếc áo
dài và nón bài thơ của Huế là giá trị thẩm mỹ của con người chốn thần kinh.
Những cô gái Huế duyên dáng, dễ thương, nói năng nhỏ nhẹ
Áo trắng hỡi, thuở tìm em không thấy,
Nắng mênh mang trải mấy nhịp Tràng Tiền
Nón rất Huế, nhưng đời không phải thế
Mặt trời lên từ phía nón em nghiêng . . .
(Thu Bồn)
Nhìn một cách phổ quát, làng nghề nào cũng rất giản dị, yên bình, trong lành
như những chiếc nón trắng kia, những chiếc nón tuy bé nhỏ nhưng đã chở che cho
những cuộc đời từng trải qua bao giông bão gió mưa. Người phụ nữ Việt Nam đồng
hành cùng chiếc nón lá tạo nên vẻ đẹp nền nã, duyên dáng bằng chính yêu thương
cuộc sống và tấm lòng của mình.
Mỹ Trí Tử
2018
