Đọc lại bài thơ Gia Phả của Nguyễn Tất Nhiên (1952–1992) — chỉ vài dòng mà gói trọn cả một bản bi tráng sử thầm lặng, chất chứa cả trăm năm máu lệ của một gia tộc, mà cũng là của cả một dân tộc. Ông đã gom gọn nỗi đau Việt Nam thành một phả hệ ngập chìm trong súng đạn, với máu xương và những vết thương chưa kịp lành, ở đó có cả giấc mơ vuột tay…
Câu thơ ấy như một tiếng thở dài lạc lõng, vừa thiêng liêng,
vừa nghịch lý. Gia phả — nơi vốn để ghi lại gốc rễ và ký ức — giờ đây lại như một
pho kinh tụng cầu siêu, vì người sống ít hơn người chết, và mỗi đời chỉ để lại
một vết máu, thẫm bầm, day dứt.
“Chừng nào xứ Việt bình yên? / Tôi ngu ngơ hỏi hoài trên
xác người”
Có còn lời nào đớn đau hơn? Câu hỏi ấy, sau 50 năm tàn cuộc
máu xương, đọc lại vẫn chưa có lời đáp. Nó vẫn là câu hỏi của nhiều thế hệ — từ
những người từng mang vết đạn trên vai, đến lớp trẻ hôm nay còn mang miểng đạn
trong ký ức lịch sử và chia rẽ.
50 năm — nửa thế kỷ không ngắn. Một đời người đủ để dựng
xây, nhưng cũng dễ để quên sạch cội nguồn nếu không nhắc lại. Và giờ đây, đứng
nơi ngưỡng cửa ấy, ta không khỏi bàng hoàng tự hỏi:
Dân tộc ấy – có còn là một thực thể sống động, hay chỉ còn
là một khái niệm được in trong sách sử, hoặc lặp lại trong những nghi lễ mang
tính biểu trưng?
Chúng ta — những người con cùng một nòi giống, dù sống ở quê
nhà hay nơi xa xứ — có còn nhận ra nhau trong một cộng đồng từng bị chia cắt bởi
chiến tranh, bởi biên giới ý thức hệ, bởi thời gian và những lớp ngôn ngữ, văn
hóa chồng lấp?
Bấy giờ, Gia phả của Nguyễn Tất Nhiên không
chỉ là gia phả của một gia đình, mà là gia phả của cả một dân tộc bị đứt gãy. Từ
ông, đến cha, đến anh, đến tôi — ai cũng đi qua chiến tranh, nhưng không ai giữ
được hòa bình. Và rồi, 50 năm sau, “tôi ngu ngơ hỏi hoài trên xác người”, vẫn
là tôi – đứa con mất nước, nhưng còn ký ức.
Dân tộc ta đâu?
Có phải trong giọng ru của mẹ còn giữ âm sắc quê nhà?
Trong ánh mắt của người cha già, mỗi năm lặng lẽ thắp nhang
cho tổ tiên – ở quê nhà hay nơi đất khách?
Hay dân tộc đã hóa thân vào những đứa trẻ không còn nói rành
tiếng Việt, không thuộc “Nam quốc sơn hà”, chỉ biết đến Việt Nam qua YouTube và
hình xăm bản đồ?
Dân tộc ta đâu?
