Nhà thơ Trần Mộng Tú gửi tới tôi bài “Mùa Hạ Đom Đóm và Dế Mèn” khi tôi muốn cùng các ông bạn đồng lứa tuổi trở về những ngày xưa thật xưa. Chị Tú hình như cũng cùng tâm trạng với các bạn không còn trẻ của tôi: “Tháng sáu, tôi đến chơi với anh tôi ở Virginia. Cái nóng rịn mồ hôi trên thái dương, và khó ngủ lắm, buổi tối, tôi với anh ra ngồi ở bực thềm, nói chuyện. Tôi bỗng thấy thỉnh thoảng có những chớp nho nhỏ như lân tinh sáng lóe lên rồi lại biến mất trong bụi cây thấp trước mặt, hỏi anh tôi, cái gì thế? “Đom Đóm” Tôi lặng người đi một lúc như nghe thấy ai nhắc tên một người bạn thân cũ, nó làm tôi xúc động. Xúc động một cách rất mơ hồ, chẳng có nguyên nhân gì cả, chỉ là cái tên của một loại côn trùng bé tí được gọi lên. Cái tên nhắc nhở một quê hương xa lắc, một dĩ vãng nằm dưới tấm chăn phủ dầy lớp bụi thời gian. Trong bóng tối, tôi ngắm những cái chấm lửa nhỏ nhoi, lóe lên rồi tắt ngóm với trái tim nôn nao trong ngực. Có đến cả hơn bốn mươi năm tôi không được nhìn thấy những đốm lửa thân yêu này”.
Tôi cũng may mắn có bảy năm đầu đời được sống trong ngôi nhà
nửa quê nửa tỉnh ngay sát vùng Khâm Thiên, Hà Nội. Nhà có vườn có ao. Chính tại
bờ ao này chúng tôi bắt đom đóm vào những đêm hạ, nhốt vào những cái chai nho
nhỏ làm đèn rước đi chơi. Những con đom đóm của chị Tú ở tuốt tận Thái Bình,
Nam Định khi gia đình chị tản cư và được nhốt vào những cái vỏ trứng làm thành
“một cái đèn kỳ diệu, không có món đồ chơi nào có thể đẹp hơn”. Tuổi thơ của thế
hệ chúng tôi giản dị nhưng khó quên như thế. Một món đồ chơi lập lòe ánh sáng,
còn chi thú vị bằng.
Ánh sáng của đom đóm phát ra từ một vài đốt cuối bụng. Ban
ngày các đốt này chỉ có màu trắng xám, về đêm mới phát ra ánh sáng huyền ảo qua
lớp da trong suốt. Bên trong lớp da bụng là dãy các tế bào phát quang, trong
cùng là lớp tế bào phản quang có nhiệm vụ như một mặt gương giúp phản chiếu ánh
sáng ra ngoài.
Một con đom đóm
đang phát sáng từ bụng khi nằm ngửa sau khi bị một con mèo làm bị thương ở khu
vực Franklin
Farm thuộc Oak Hill, Quận Fairfax, Virginia
Nhìn đom đóm bay nhập nhoằng bên bờ ao, ai cũng tưởng đom
đóm là loài có cánh nhưng chúng có hai nhóm: nhóm có cánh biết bay là những con
đực và nhóm trụi lủi chẳng có tí cánh nào, chỉ bò dưới đất, là những con cái. Cả
hai nhóm đều phát ra ánh sáng lạnh, không tỏa nhiệt như ánh sáng nhân tạo. Ánh
sáng phát ra không liên tục nhưng nhấp nháy chớp tắt vì các tế bào phát quang
có chứa hai chất luciferin và luciferaza. Khi tách
rời nhau hai chất này chỉ là những hóa chất bình thường, không có khả năng phát
sáng. Nhưng khi ở cạnh nhau, men luciferaza sẽ xúc tác, thúc đẩy
quá trình oxy hóa luciferin và tạo ra ánh sáng. Ánh sáng của
đom đóm phát ra không liên tục bởi vì chúng tự khống chế việc cung cấp oxy để
việc phát sáng được lâu dài. Đom đóm đực bay là là trên không và đom đóm cái nằm
dưới đất đều phát sáng để tìm nhau. Con cái sẽ tìm cách leo lên các điểm cao để
dễ bắt bồ. Đom đóm nào có khả năng phát sáng lâu hơn sẽ dễ kiếm bồ hơn. Khi đã
tìm được “ý trung nhân”, con cái sẽ phát ra một ánh sáng tương tự với con đực để
dụ tù ti. Xong việc, đom đóm cái tìm nơi đẻ trứng.
Ánh sáng của đèn đom đóm bằng vỏ trứng đã đi vào truyền thuyết
của các vị tiến sĩ đất Việt thuở xưa. Các cụ Nguyễn Hiền, Bùi Xương Trạch, Nguyễn
Huy Tốn, Mạc Đĩnh Chi nhà nghèo đều nhờ vào ánh sáng của cái đèn đom đóm mà
trau dồi kinh sử nên danh nên phận. Trong một câu chuyện về việc đi sứ của cụ Mạc
được Đại Việt Sử Ký Toàn Thư chép lại thì khi đó mắt cụ rất kém, nhìn chim
trong tranh mà cứ tưởng chim thật ngoài đời. Người ta cho nguyên nhân là do cụ
học bằng đèn đom đóm. Tác giả Trần Văn phân tích vụ đèn đom đóm này như
sau: “Đầu tiên, để mắt người có thể đọc được, tối thiểu cần độ sáng 450
lumens (lumen là đơn vị đo độ sáng). Thứ hai, độ sáng của một con đom đóm khoảng
0.0006 lumens (E.Newton Harvey và Kenneth P. Stevens thí nghiệm năm 1928). Với
đèn sợi đốt như thế kỷ 19 mà Thomas Edison dùng thì mỗi Watt đem lại độ sáng
11.25 lumens. Như vậy để có độ sáng như bóng đèn sợi đốt 40W (450 lumens) sẽ cần
là: (40 x 11.25)/0.0006 = 750,000 con đom đóm. Những năm tăm tối của thế kỷ 13,
cứ cho đom đóm bu đầy trong bụi, cụ vợt phát được trăm con và có thể kiếm được
cả nghìn con đom đóm nhét vô vỏ trứng đà điểu (hoặc cụ nhặt được vỏ trứng khủng
long) thì mọi người cũng có thể hình dung là nó cũng chưa bằng một cái đèn sợi
đốt với công suất 1W (11.25/0.0006 = 18,750 con đom đóm). Lờ mờ hơn cả trăng
đêm rằm. Thứ ba, ai cũng thấy về mặt sinh học thì con đom đóm lập lòe. Chính
xác là đom đóm sẽ tắt 4 giây và sáng nửa giây, không sáng liên tục. Do ánh sáng
không đồng nhất thành một dải mà thay đổi theo tần suất lập lòe của đom đóm).
Do đó, cái đèn học của cụ sẽ có tần suất nhấp nháy rất lớn, dẫn đến mắt rất
nhanh xuống cấp. Thứ tư, để xử lý vấn đề tần suất nhấp nháy rất lớn đó, ta cần
phải có 8 lần số đom đóm thay phiên nhau nháy để duy trì 450 lumens liên tục.
750,000 x 8 = 6,000,000 con đom đóm. Xin nhắc lại là 6 triệu con đom đóm. Nếu bắt
đủ, không biết cụ sẽ để số đom đóm đó vào đâu?”.
Loại đom
đóm phổ biến ở miền Đông Hoa Kỳ
Muốn “chế” một cái đèn đom đóm để đọc được là chuyện…truyền
thuyết. Nhưng tới ngày nay, báo chí ở Việt Nam đã tiết lộ là các ông Vương Đình
Huệ, nguyên Chủ tịch Quốc hội và Trần Đại Quang, nguyên Chủ tịch nước cũng nhà
nghèo nhưng chăm học, có lúc đèn hết dầu cũng “thông minh” bắt chước người xưa,
bắt đom đóm bỏ vào vỏ trứng hay siêu hơn như ông Vương Đình Huệ bỏ vào quả cà rỗng
để học. Tới nay, đất nước ta vẫn còn truyền thuyết!
Đom đóm bay phát sáng là một cảnh đẹp trong đêm hè. Tuổi thơ
của thế hệ tôi đã say mê với những cụm ánh sáng bên bờ ao. Đó là thú vui hiếm
có của dân sống nơi miền quê. Thú vui đó ngày nay đã được thương mại hóa. Hầu
như tại các nước vùng ôn đới tới nay vẫn còn bóng đom dóm chớp tắt trong những
đêm hè đều có những tour du lịch đi coi đom đóm. Núi Tử
Kim tại thành phố Nam Kinh bên Trung Quốc, Maniwa và Okayama ở Nhật, vườn quốc
gia Great Smoky tại tiểu bang Tennessee ở Mỹ, thị trấn Amphawa ở Thái Lan,
Palawan ở Phi Luật Tân, Selangor ở Malaysia, hang đom đóm Waitomo ở Tân Tây
Lan, rừng Cúc Phương ở Việt Nam và nhiều nơi khác đều đang tận tình khai thác
đom đóm làm du lịch, kiếm tí tiền của du khách.
Kể cũng tội cho những chú lập lòe bay đêm này. Để có thể chớp
tắt trong những đêm hè, mỗi con đom đóm đều phải trải qua một đoạn thời gian
khá gian nan. Trứng đom đóm thường được đẻ lên cơ thể của các loài sinh vật
khác như ốc sên, giun đất hay vào ngay đất. Tỷ lệ trứng nở khi được sanh trực
tiếp vào đất rất thấp. Ấu trủng thường bị chết khi mới nở ra vì không có nguồn
cung cấp dinh dưỡng. Trứng nở trên cơ thể các sinh vật mà chúng sống ký sinh
trên đó, sử dụng nguồn dinh dưỡng từ chính các sinh vật này. Thời gian ấu trùng
của đom đóm rất dài, có thể dài tới một hoặc hai năm trước khi chuyển sang
thành nhộng. Nhộng được vũ hóa vào thời điểm nhiệt độ và độ ẩm môi trường cao.
Theo Giáo sư Sara Lewis của Đại học Tufts ở Boston, Mỹ, thì sau giai đoạn ấu
trùng và nhộng, đom đóm bay lên khỏi mặt đất và chỉ sống khoảng hai tuần lễ. Suốt
hai tuần ngắn ngủi này, chúng chỉ tán tỉnh nhau, truyền giống rồi chết lả đi vì
đói.
Ảnh: Pixabay
Không biết có phải vì sở hữu ánh sáng linh động hay không mà
đom đóm bay tá lả trong nhạc, trong thơ. Nhạc sĩ Nguyễn văn Đông, dưới tên Phượng
Linh, có bài “Đom Đóm”: “Đom đóm đâu ra chiều hôm thật nhiều / Tiền đồn ven
biên, anh vừa lên phiên đổi gác / Từng bày đom đóm, như thắp sáng kỷ niệm của
chúng ta / Ngày xa xưa chơi trò đi trốn nhau / Cho em đi tìm gọi anh Đom Đóm
ơi”.
Thơ đom đóm thì nhiều vô kể. Đom đóm trước hết là của trẻ
em. Của chị Trần Mộng Tú và tôi và tuổi thơ của mọi người chúng ta. Thơ đom đóm
dành cho lứa tuổi đẹp nhất đời chiếm nhiều nhất, tôi lựa ra một bài không rõ
tên tác giả:
Nhưng các nhà thơ lớn cũng ké phần vào những đốm lửa tung
tăng bay lượn. Xa xưa có nhà thơ Đỗ Phủ bên Tàu với bài “Huỳnh Hỏa”: “Hạnh
nhân hủ thảo xuất / Cảm cận thái dương phi / Vị túc lâm thư quyển / Thì năng điểm
khách y / Tuỳ phong cách mạn tiểu / Đới vũ bạng lâm vi / Thập nguyệt thanh
sương trọng / Phiêu linh hà xứ quy?”. Có nhiều bản dịch bài thơ này.
Tôi chọn bản của Nhượng Tống:
Cùng thời với chúng ta, nhà thơ Phạm Thiên Thư có bài “Đom
Đóm”:
Đom đóm của tuổi thơ chúng ta đang bị con người vô tình xua
đuổi. Trên tạp chí BioScience, các nhà khoa học tại Đại học Tuffts,
Massachusetts cho biết trên thế giới có khoảng 2 ngàn loài đom đóm chiếu sáng ở
các vùng đầm lầy, đồng cỏ, rừng và công viên đô thị. Chúng đang bên bờ tuyệt chủng
do “dấu chân sinh thái” không ngừng mở rộng của con người. Có tới cả chục
nguyên nhân có thể dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng của loài đom đóm. Mất môi
trường sống là nguy cơ hàng đầu đưa tới tuyệt chủng của đom đóm. Ánh sáng của
đèn điện đã phá vỡ nhịp sinh học tự nhiên của đom đóm, gây rối loạn cách thức
giao phối của chúng, đom đóm phụ thuộc vào khả năng phát sáng để thu hút bạn
tình. Nguyên nhân chính thứ hai là thuốc trừ sâu tiêu diệt các ấu trùng đom
đóm. Nước biển dâng cao và hạn hán cũng có khả năng đẩy nhanh tiến trình diệt
chủng của đom đóm.
Những con đom đóm tuổi thơ của chúng tôi, tuổi thơ của thế hệ
tiếp nối khó lòng có được. Nhà thơ Trần Mộng Tú tiếc nuối: “Tôi đã
không còn có được trong tay những con đom đóm và cái đèn kì diệu trong đời
mình. Thay vào đó các con của tôi, lúc còn nhỏ bắt đầu biết chơi với những chiếc
đèn pin. Chúng thích trùm chăn kín mít rồi bật đèn pin lên soi vào người nhau.
Hoặc là buổi tối, chúng tắt đèn trong buồng ngủ, chơi đi trốn, rồi cầm đèn pin
rọi vào tủ áo, vào gầm giường cũng lấy làm sung sướng lắm rồi. Những lúc nhìn
thấy thế, tôi lại ước ao, chúng được sống ở một vùng có đom đóm bay trong đêm ở
những lùm cây như tôi được hưởng thời thơ ấu. Làm sao tìm được đom đóm ở
Seattle bây giờ!”
Từ khi chiến tranh đuổi chúng tôi rời nhà đi tản cư, đom đóm
đã mất dấu trong tôi. Khi hồi cư, gia đình tôi về sống tại Hà Nội, những ánh
sáng chớp tắt đã lịm đi. Ngày đó, tôi chưa biết tiếc nuối những kỷ niệm thời nhỏ
dại. Bây giờ, trên nửa thế kỷ sau, ngồi nhớ lại mới thấy hụt hẫng. Những con
đom đóm lập lòe của tuổi thơ tôi đã tuyệt chủng ngay từ những ngày xa xưa đó.
Song
Thao
09/2024
Website: www.songthao.com
